Osoba chora psychicznie musi wyrazić zgodę na badanie i leczenie psychiatryczne. Zgodnie z prawem jedynie w wyjątkowych sytuacjach i z zastosowaniem odpowiednich procedur może zostać poddana badaniu i leczeniu psychiatrycznemu bez swojej zgody.  

Badanie przymusowe

Osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie - także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Konieczność przeprowadzenia badania stwierdza lekarz psychiatra, a w razie niemożności uzyskania pomocy lekarza psychiatry - inny lekarz (np. lekarz pogotowia ratunkowego). W razie potrzeby lekarz przeprowadzający badanie zarządza bezzwłocznie przewiezienie badanego do szpitala, z możliwością zastosowania środków przymusu bezpośredniego (przytrzymywanie, przymusowe podanie leków, unieruchomienie); pogotowie ratunkowe, policja oraz straż pożarna są obowiązane do udzielania lekarzowi pomocy na jego żądanie.

Leczenie przymusowe

1. Osoba chora psychicznie lub osoba upośledzona umysłowo jest niezdolna do wyrażenia zgody lub stosunku do przyjęcia do szpitala psychiatrycznego i leczenia. Konieczne jest wtedy uzyskanie zgody sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby.
2. W przypadkach nagłych osoba chora psychicznie lub upośledzona umysłowo, niezdolna do wyrażenia zgody lub stosunku do przyjęcia do szpitala psychiatrycznego może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wcześniejszego uzyskania zgody sądu opiekuńczego. Lekarz przyjmujący tę osobę ma obowiązek, o ile to możliwe, zasięgnięcia pisemnej opinii innego lekarza, w miarę możliwości psychiatry, albo pisemnej opinii psychologa. Następnie kierownik szpitala psychiatrycznego zawiadamia niezwłocznie sąd opiekuńczy właściwy ze względu na siedzibę szpitala, w celu uzyskania zgody sądu na dalszy pobyt tej osoby w szpitalu.
3. Dotychczasowe zachowanie osoby chorej psychicznie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. O przyjęciu do szpitala w tym trybie postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności po osobistym zbadaniu osoby chorej i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa. Zastosowanie przyjęcia w tym trybie wymaga zatwierdzenia przez ordynatora (lekarza kierującego oddziałem) w ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia a następnie zawiadomienia przez szpital sądu opiekuńczego; na podstawie otrzymanego zawiadomienia sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego.
4. Dotychczasowe zachowanie osoby chorej psychicznie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, O potrzebie przyjęcia orzeka wcześniej sąd opiekuńczy na wniosek małżonka osoby chorej, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę, jak również organu pomocy społecznej. Wniosek do sądu opiekuńczego musi być uzasadniony dołączonym orzeczeniem lekarza psychiatry, wystawionym na podstawie badania, na które osoba chora może stawić się dobrowolnie a w razie uchylania się od badania, na zlecenie lekarza, może być doprowadzona z pomocą Policji.  Badanie w uzasadnionych wypadkach może być przeprowadzone w miejscu zamieszkania osoby chorej, Wobec osób, które nie wyrażą zgody na badanie może być zastosowana procedura badania przymusowego.
5. Osoba chora psychicznie jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia. O potrzebie przyjęcia orzeka wcześniej sąd opiekuńczy na wniosek małżonka osoby chorej, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę, jak również organu pomocy społecznej. Wniosek do sądu opiekuńczego musi być uzasadniony dołączonym orzeczeniem lekarza psychiatry, wystawionym na podstawie badania, na które osoba chora może stawić się dobrowolnie a w razie uchylania się od badania, na zlecenie lekarza, może być doprowadzona z pomocą Policji.  Badanie w uzasadnionych wypadkach może być przeprowadzone w miejscu zamieszkania osoby chorej, Wobec osób, które nie wyrażą zgody na badanie może być zastosowana procedura badania przymusowego.

6. Sąd obowiązkowo ustanawia adwokata lub radcę prawnego z urzędu, jeżeli postępowanie dotyczy bezpośrednio osoby przyjmowanej do szpitala psychiatrycznego, albo przebywającej w nim, bez jej zgody.

Żądanie wypisania z szpitala psychiatrycznego

Osoba przebywająca bez swojej zgody w szpitalu psychiatrycznym, również osoba ubezwłasnowolniona, przedstawiciel ustawowy pacjenta, małżonek, rodzeństwo, krewni w linii prostej i osoba sprawująca faktyczną nad nim opiekę mogą żądać wypisania ze szpitala psychiatrycznego. Żądanie takie może być zgłoszone w dowolnej formie; odnotowuje się je w dokumentacji medycznej.

W razie odmowy wypisania, osoba przebywająca w szpitalu oraz jej przedstawiciel ustawowy, małżonek, rodzeństwo, krewni w linii prostej oraz osoba sprawująca faktyczną nad nią opiekę mogą wystąpić do sądu opiekuńczego, w którego okręgu znajduje się ten szpital, o nakazanie wypisania. Wniosek składa się w terminie 7 dni od powiadomienia tej osoby o odmowie wypisania.