Orzecznictwo o niepełnosprawności służy osobom, które chcą uzyskać prawne potwierdzenie statusu osoby niepełnosprawnej, umożliwiające korzystanie z przewidzianych dla nich świadczeń i przywilejów takich jak np. odliczenia podatkowe, zasiłki, ulgowe przejazdy, umieszczenie w domu pomocy społecznej. Pozwala ukierunkować działania osoby niepełnosprawnej bądź jej opiekunów związane z prowadzoną terapią i rehabilitacją. Warto o tym pamiętać, choć nie zawsze komisje orzekające realizują wolę ustawodawcy w tym względzie.

Orzekanie o niepełnosprawności

1. W przypadku osób, które ukończyły 16 rok życia orzeka się o stopniu niepełnosprawności.
2. Dzieci do 16 roku życia zalicza się do osób niepełnosprawnych bez określania stopnia niepełnosprawności. Dodatkowe Informacje o ocenie niepełnosprawności dzieci  znajdują sie w dziale Orzekanie o niepełnosprawności dzieci.
3. Orzekanie o stopniu niepełnosprawności (osób, które ukończyły 16 rok życia) jest, w myśl przepisów, orzecznictwem dla celów pozarentowych. Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności nie może być bowiem podstawą ubiegania się o rentę z ubezpieczenia społecznego (z tytułu niezdolności do pracy, czyli tzw. renty ZUS). Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności powinno zawierać wskazania do szeroko pojętej rehabilitacji. 
4. Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności (na cele pozarentowe) jest, dla prawnego potwierdzenia niepełnosprawności, równoznaczne z orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS oraz dawnym orzeczeniem Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia (na cele rentowe). Zasadniczo, by korzystać ze specjalnych świadczeń i przywilejów, osoby posiadające orzeczenie lekarza orzecznika ZUS lub d. KIZ nie muszą uzyskiwać orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Jest to jednak konieczne jeśli dla uzyskania określonych świadczeń jest potrzebne precyzyjne ich wskazanie (np. skierowanie do uczestnictwa w warsztacie terapii zajęciowej).
5. Osoby posiadające ważne orzeczenie o zaliczeniu do jednej z grup inwalidów (dawne orzeczenie KIZ), niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym lub orzeczenie o niezdolności do pracy (lekarza orzecznika ZUS) mogą składać do zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności wniosek o ustalenie stopnia niepełnosprawności oraz wskazań do ulg i uprawnień. Przy tego rodzaju orzekaniu bierze się pod uwagę: posiadane orzeczenie oraz posiadaną dokumentację medyczną, ocenę aktualnego stanu zdrowia wystawioną przez lekarza - członka powiatowego zespołu (ocena ta musi być dokonana na podstawie badania), zakres i rodzaj ograniczeń spowodowany naruszoną sprawnością organizmu. Stopień niepełnosprawności określa się na podstawie przedłożonych orzeczeń lekarza orzecznika ZUS lub d. Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia. Od orzeczenia o stopniu niepełnosprawności wydanego w tym trybie nie przysługuje odwołanie.

Jak otrzymać orzeczenie o niepełnosprawności?

1. Orzekaniem o stopniu niepełnosprawności zajmują się powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności. Przy każdym zespole powinien działać punkt udzielający informacji o trybie i zasadach postępowania w zakresie orzekania o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności.
2. W celu uzyskania orzeczenia o stopniu niepełnosprawności należy: zgłosić się do właściwego dla miejsca zamieszkania wnioskodawcy, powiatowego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności (lub ośrodka pomocy społecznej, lub powiatowego centrum pomocy rodzinie) i  pobrać formularze (wniosku i zaświadczenia lekarskiego) oraz zorientować się w szczegółach obowiązującej w danym powiecie procedury; następnie należy skompletować dokumentację (wypełnić wniosek, uzyskać wpisy lekarza rejonowego i lekarzy specjalistów, którzy prowadzą leczenie lub załączyć kopie posiadanej dokumentacji - zwłaszcza jeśli się posiada orzeczenie d. Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia o grupie inwalidzkiej lub orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o niezdolności do pracy); kompletny wniosek wraz z załącznikami (dokumentami dotyczącymi stanu zdrowia lub/i stopnia niezdolności do pracy) złożyć w powiatowym zespole ds. orzekania o niepełnosprawności (lub w ośrodku pomocy społecznej, powiatowym centrum pomocy rodzinie) zachowując sobie kopię dokumentacji. Stawić się na wezwanie komisji w wyznaczonym terminie na badanie i posiedzenie zespołu orzekającego.
3. Skład orzekający może rozpoznać sprawę i wydać orzeczenie o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności bez uczestnictwa w posiedzeniu składu orzekającego osoby zainteresowanej lub dziecka i jego przedstawiciela ustawowego w przypadku gdy przewodniczący składu orzekającego uzna posiadaną dokumentację medyczną za wystarczającą do wydania orzeczenia o stanie zdrowia bez badania osoby zainteresowanej - jeśli osoba ta, w związku z ciężką, przewlekłą chorobą lub pobytem w szpitalu ma ograniczoną możliwość poruszania się; lub gdy osoba zainteresowana lub dziecko nie mogą uczestniczyć w posiedzeniu składu orzekającego z powodu długotrwałej lub nierokującej poprawy choroby, uniemożliwiającej osobiste stawiennictwo, potwierdzonej zaświadczeniem lekarskim; w takim wypadku przewodniczący składu orzekającego sporządza orzeczenie o stanie zdrowia dziecka lub osoby zainteresowanej na podstawie badania w miejscu pobytu tej osoby lub dziecka.
4. Ocena stanu zdrowia, sporządzona przez przewodniczącego składu orzekającego, jest podstawą do orzeczenia niepełnosprawności (dziecka) lub orzeczenia o stopniu niepełnosprawności (osoby mającej ukończone 16 lat). Powiatowy zespół ds. orzekania o niepełnosprawności wydaje (w odniesieniu do osób, które ukończyły 16 rok życia) orzeczenia o znacznym, umiarkowanym lub lekkim stopniu niepełnosprawności.
5. W przypadku zmiany stanu zdrowia osoba niepełnosprawna posiadająca orzeczenie o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności może wystąpić z wnioskiem o ponowne wydanie orzeczenia uwzględniającego zmianę stanu zdrowia.
6. Po uzyskaniu decyzji o stopniu niepełnosprawności należy zwrócić się o wydanie legitymacji osoby niepełnosprawnej - legitymacja ta jest rodzajem dowodu tożsamości (ze zdjęciem) i ułatwia wszelkie formalności związane z dostępem do uprawnień dla osób niepełnosprawnych.
7. Jeśli wniosek o wydanie orzeczenia dotyczy uzupełnienia posiadanego już orzeczenia o niezbędne wskazania, bez których dana osoba niepełnosprawna nie może skorzystać z określonego przywileju, należy to zaznaczyć we wniosku. Na przykład w przypadku starania o umożliwienie terapii zajęciowej - należy we wniosku zaznaczyć, że orzeczenie jest potrzebne w celu przyjęcia do Warsztatu Terapii Zajęciowej (WTZ).
8. Osoba ubiegająca się o wydanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności może liczyć na pomoc pracowników socjalnych ośrodka pomocy społecznej lub powiatowego centrum pomocy rodzinie

Odwołanie od orzeczenia o niepełnosprawności 

1. Od orzeczenia o niepełnosprawności/o stopniu niepełnosprawności wydanego przez  powiatowy zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności przysługuje odwołanie do wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności. Odwołanie należy złożyć w terminie 14 dni od daty doręczenia - zgodnie z pouczeniem zawartym na orzeczeniu - za pośrednictwem powiatowego zespołu.
2. Jeśli w ocenie osoby zainteresowanej orzeczenie wojewódzkiego zespołu jest również niekorzystne można złożyć odwołanie do rejonowego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych z wnioskiem o powołanie biegłego z dziedziny medycyny, w której osoba zainteresowana jest leczona. Postępowanie odwoławcze przed sądem jest wolne od opłat i nie wymaga pomocy adwokata.
3. Sąd dopuszcza dowód z opinii biegłego z danego zakresu medycyny, który po badaniu wyda opinię w przedmiocie niepełnosprawności. Na niekorzystną opinię biegłego, stronie przysługuje wniesienie zarzutów – ustosunkowanie się do opinii.  Doręczając stronie opinię, sąd zakreśla termin, w jakim można  to uczynić, najczęściej jest to termin 7 bądź 14 dni od dnia otrzymania opinii. Gdyby korespondencja z sądu nie zawierała takiego pouczenia, a strona jest niezadowolona z treści opinii, wskazane jest aby na piśmie wnieść zarzuty. W zarzutach należy wskazać, z czym w danej opinii zainteresowany nie zgadza się i podać argumenty popierające jego stanowisko.

Wniosek o wydanie kolejnego orzeczenia

Osoba niepełnosprawna posiadająca orzeczenie o niepełnosprawności albo o stopniu niepełnosprawności wydane na czas określony może wystąpić z wnioskiem o wydanie kolejnego orzeczenia o niepełnosprawności albo o stopniu niepełnosprawności nie wcześniej niż 2 miesiące przed upływem terminu ważności posiadanego orzeczenia.

Osoba niepełnosprawna posiadająca orzeczenie o niepełnosprawności może wystąpić z wnioskiem o wydanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności nie wcześniej niż 3 miesiące przed upływem terminu ważności orzeczenia o niepełnosprawności.

Zasady przedłużania ważności orzeczeń

Na mocy przepisów, które weszły w życie w dniu 3 sierpnia 2024 r., jeżeli wniosek o wydanie kolejnego orzeczenia o niepełnosprawności albo o stopniu niepełnosprawności został złożony w okresie ważności odpowiednio orzeczenia ustalającego niepełnosprawność albo orzeczenia ustalającego stopień niepełnosprawności, to zachowuje ono ważność do dnia wydania kolejnego ostatecznego orzeczenia, nie dłużej jednak niż do ostatniego dnia szóstego miesiąca następującego po dacie określającej tę ważność.

Po otrzymaniu wniosku o wydanie kolejnego orzeczenia, przewodniczący powiatowego zespołu wydaje niezwłocznie zaświadczenie potwierdzające złożenie tego wniosku oraz określające termin ważności dotychczasowego orzeczenia o niepełnosprawności albo o stopniu niepełnosprawności.

Natomiast, orzeczenia o niepełnosprawności zachowują ważność nie dłużej niż do dnia ukończenia 16 roku życia przez osobę posiadającą orzeczenie o niepełnosprawności. Trwają  prace legislacyjne, aby przepis ten został uchylony – aby takie same zasady wydłużania ważności orzeczeń byłyby stosowane w przypadku osób, które ukończyły 16 rok życia.

Z praktyki Ośrodka Poradnictwa SPES

Po prawie trzech latach od złożenia wniosku o ustalenie stopnia niepełnosprawności szesnastoletniego syna, z pomocą SPES mama uzyskała orzeczenie sądu, w którym został zaliczony znacznego stopnia niepełnosprawności na stałe. Dzięki temu, mama będzie mogła nadal pobierać świadczenie pielęgnacyjne z tytułu opieki nad niepełnosprawnym synem, a byłoby to niemożliwe, gdyby nie odwołała się od orzeczenia zaliczającego go do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Prosimy o zapoznanie się z opisem działań Ośrodka Poradnictwa SPES i naszej argumentacji w sprawie: Zaliczenie do znacznego stopnia niepełnosprawności (2017-2020)

Jeśli masz przekonanie, że powiatowy zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności niewłaściwie zaliczył ciebie czy twojego podopiecznego do danego stopnia niepełnosprawności – na przykład, zamiast do stopnia znacznego, zaliczył do stopnia umiarkowanego, zamiast do umiarkowanego – zaliczył do lekkiego, nie zawarł w orzeczeniu istotnego dla ciebie wskazania bądź też w ogóle nie uznał za osobę niepełnosprawną– złóż odwołanie. Jeśli wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności nie uwzględni twojego odwołania – możesz odwołać się od tego orzeczenia do sądu. Nie pogorszy to w żaden sposób twojej sytuacji, niczym nie ryzykujesz, może być tylko lepiej. Postępowanie sądowe będzie trwało co najmniej kilka miesięcy, zależeć to będzie przede wszystkim od ilości opinii biegłych, jakich powoła sąd, czy opinie te będą kwestionowane. Jeśli będziesz mieć problem ze sporządzeniem odwołania do sądu, a na dalszym etapie postępowania ze sformułowaniem zarzutów do doręczonej ci przez sąd opinii biegłego – korzystaj z pomocy dostępnych w twojej okolicy punktów poradnictwa. Jeśli jesteś osobą nieporadną, złóż w sądzie  wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu.

Gdy w rezultacie w wyniku odwołania uzyskasz orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, które daje ci prawo do świadczeń rodzinnych, uzależnionych od niepełnosprawności (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy, zasiłek dla opiekuna, dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego) – pamiętaj, aby wniosek o świadczenie złożyć przed upływem trzech miesięcy od dnia wydania orzeczenia czy też wyroku sądu. Wówczas prawo do świadczenia będzie przyznane począwszy od miesiąca, w którym złożono wniosek o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności. W opisywanej na wstępie sprawie, w której wyrok zapadł w styczniu 2020 roku, jeśli mama złoży wniosek o świadczenie pielęgnacyjne przed upływem trzech miesięcy od  daty uprawomocnienia się wyroku, świadczenie zostanie jej przyznane od miesiąca, w którym złożyła wniosek o ustalenie stopnia niepełnosprawności syna, czyli od marca 2017 roku. Gdyby wniosek o świadczenie pielęgnacyjne złożyła po upływie trzech miesięcy od daty prawomocności wyroku – świadczenie będzie przyznane począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o przyznanie świadczenia, czyli nie z datą wsteczną, uwzględniającą okres postępowania odwoławczego.