Coraz więcej osób wpada w pętlę zadłużenia. Często rodzina zmarłego nie ma świadomości, że pozostawił on po sobie długi, które wchodzą do masy spadkowej. Spadek to nie tylko aktywa, np. mieszkanie, samochód, oszczędności, ale także pasywa, czyli długi, których nie spłacił spadkodawca. 

Art. 992 § 1 Kodeksu cywilnego stanowi, iż zarówno prawa majątkowe i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Jeśli zostaliśmy spadkobiercami, warto dołożyć wszelkich starań, aby ustalić jaki rzeczywisty majątek pozostawił zmarły. Działaniami tymi będzie m.in. przejrzenie dokumentów i korespondencji jaka została w domu (być może wśród nich będą np. dokumenty dotyczące kredytów, pożyczek, monity, dokumentacja komornicza lub inne) wypytanie rodziny i znajomych czy wiedzą o jakichś długach. Jeżeli po wykonaniu tych czynności okaże się, iż zmarły pozostawił długi bądź nie da się tego ustalić, to jeśli nie podejmiemy odpowiednich czynności, spadek zamiast korzyści może przynieść poważne obciążenie finansowe.

Kiedy odziedziczymy długi

Przepisy spadkowe przewidują określone terminy dla podjęcia stosownych działań, które zapewnią ochronę przed poniesieniem odpowiedzialności za długi spadkowe. Odpowiedź na pytanie, kiedy odziedziczymy długi zależy więc od tego, czy i  w jakim czasie od momentu, w którym dowiedzieliśmy się o tytule swojego powołania do spadku (co niekiedy może nastąpić po wielu miesiącach, a nawet latach od zgonu), podejmiemy odpowiednie kroki prawne.

W przypadku spadkobiercy, który dziedziczy z ustawy w pierwszej kolejności, momentem dowiedzenia  się o tytule powołania do spadku, jest data dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy; dla dalszego spadkobiercy ustawowego,  który wchodzi do spadku po odrzuceniu spadku przez spadkobiercę dziedziczącego w pierwszej kolejności, momentem tym będzie data dowiedzenia się o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę dziedziczącego w pierwszej kolejności.

W przypadku zaś spadkobiercy testamentowego, momentem dowiedzenia  się o tytule powołania do spadku, jest data dowiedzenia się o powołaniu go do spadku w testamencie.   

Zasady dziedziczenia ustawowego oraz testamentowego omawiamy w dziale Dziedziczenie ustawowe i testamentowe 

Każdy, kto jest spadkobiercą ustawowym bądź spadkobiercą testamentowym powinien pamiętać, że w terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku  może złożyć oświadczenie, czy spadek przyjmuje (wprost bądź z dobrodziejstwem inwentarza) czy odrzuca.

Przyjęcie spadku wprost oznacza, iż spadkobierca dziedziczy wszystko, a tym samym ponosi odpowiedzialność za długi zmarłego bez żadnych ograniczeń i z całego swego majątku.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że spadkobierca odpowiada za długi zmarłego tylko do wysokości wartość dóbr, jakie odziedziczył. Przykładowo: spadkodawca pozostawił dług w wysokości 20.000 zł i samochód wart 15.000 zł - spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za ten dług do wysokości 15.000 zł.

Odrzucenie spadku oznacza, iż spadkobierca odrzuca wszystko, czyli majątek i długi.

Po upływie 6 miesięcy, w przypadku braku reakcji ze strony spadkobiercy, przyjęcie spadku następuje „z mocy prawa” - przy czym w zależności od daty śmierci spadkodawcy, jest to przyjęcie spadku wprost (jeśli zgon nastąpił przed 18.10.2015), bądź przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (jeśli zgon nastąpił począwszy od dnia 18.10.2015). Takie rozróżnienie jest wynikiem nowelizacji przepisów, której dokonano, aby wyjść naprzeciw oczekiwaniom osób, które często z powodów niezawinionych znajdowały się w sytuacji zagrożenia obarczenia długami spadkowymi swoich krewnych.

Spadkobierca będący osobą niemającą pełnej zdolności do czynności prawnych (osoba małoletnia, częściowo ubezwłasnowolniona, całkowicie ubezwłasnowolniona), jak i taki spadkobierca, co do którego istnieją podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia, który nie złoży w terminie 6 miesięcy oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku - zawsze przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Jednak w sytuacji, gdy jest prawdopodobne, że dziecko/osoba ubezwłasnowolniona odziedziczy tylko długi zalecamy, aby rozważyć odrzucenie spadku w jej imieniu.

Aby odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka/osoby ubezwłasnowolnionej, konieczne jest w pierwszej kolejności uzyskanie przez rodzica bądź opiekuna prawnego zgody sądu rodzinnego na dokonanie tej czynności – a następnie, po uprawomocnieniu się postanowienia sądu, złożenie w imieniu dziecka oświadczenia przed notariuszem bądź przed sądem. Prosimy o zapoznanie się z szczegółowymi informacjami w dziale Odrzucenie spadku w imieniu dziecka oraz osoby ubezwłasnowolnionej.

W dalszej części opracowania wskażemy, jak w określonych sytuacjach złożenie bądź niezłożenie oświadczenia spadkowego i inne działania  ochronią nas przed możliwością odziedziczenia długów.

Długi  spadkowe po osobach zmarłych przed dniem 18.10.2015 r. 

Powyżej wskazaliśmy, iż spadkobierca może w terminie 6 miesięcy od daty, w której dowiedział  się o śmierci spadkodawcy złożyć oświadczenie, czy spadek przyjmuje (wprost bądź z dobrodziejstwem inwentarza) czy odrzuca.

Oświadczenie to może złożyć przed notariuszem bądź przed sądem.

Pamiętać należy, że w wyniku odrzucenia spadku przez spadkobiercę, spadek ten przechodzi na dalszych spadkobierców powołanych do spadku w następnej kolejności. Przykładowo, w przypadku dziedziczenia ustawowego, gdy spadek po zmarłym ojcu odrzuci jego córka, spadek ten przechodzi na dzieci córki, czyli na wnuki zmarłego, które – jeśli nie chcą dziedziczyć – również powinny odrzucić spadek; termin 6 miesięcy do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku biegnie dla nich od dowiedzenia się o odrzuceniu spadku przez ich matkę.

Jeżeli spadkobierca nie złoży w terminie 6 miesięcy oświadczenia, czy spadek przyjmuje, czy odrzuca – po upływie tego terminu przyjmuje spadek wprost. Dlatego dla zapewnienia sobie ochrony przed odziedziczeniem długów niezmiernie ważne jest  ustalenie rzeczywistego  majątku zmarłego. Jeżeli w wyniku tego ustalenia okaże się, iż zmarły pozostawił długi bądź nie da się tego ustalić, warto zastanowić się, czy (1) nie odrzucić spadku bądź (2) przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Możliwa jest bowiem sytuacja, w której spadkobierca nie otrzymał w spadku nic materialnego, jakichkolwiek dóbr - a mimo to będzie spłacał długi spadkodawcy (spadkiem mogą być również same długi). Dotyczy to wyłącznie spadku po osobach, które zmarły do dnia 18 października 2015 r.

Długi spadkowe po osobach zmarłych od dnia 18.10.2015 r. 

Podobnie, jak w sytuacji spadku po zmarłych przed 18.10.2015 r. tj. przed nowelizacją zwiększającą ochronę prawną przed dziedziczeniem długów, spadkobierca może spadek przyjąć bądź odrzucić. Różnica polega na tym, iż brak oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku, oznacza przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a nie przyjęcie spadku wprost, jak to było dotychczas. (art. 1015 § 2 KC).

Zgodnie z nowymi przepisami, w razie braku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, spadkobierca odpowiada za długi spadkowe w sposób ograniczony (tj. do wysokości wartości aktywów), w miejsce wcześniej obowiązującej zasady odpowiedzialności nieograniczonej. Odmiennie też wygląda sposób spisania składników spadku. Przed nowelizacją spis inwentarza mógł sporządzić jedynie komornik sądowy. Zmiana przepisów zakłada możliwość przygotowania wykazu inwentarza przez samego spadkobiercę (spadkobierców), który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Taki wykaz może zostać złożony w sądzie, jak i przed notariuszem.

Odrzucenie spadku po terminie 

Biegnący dla spadkobiercy termin 6 miesięcy na złożenie oświadczenia spadkowego nie podlega przedłużeniu. Jedynie w wyjątkowych przypadkach – spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby złożył wadliwe oświadczenie bądź nie złożył żadnego oświadczenia w tym terminie, może uchylić się od skutków prawnych i złożyć skutecznie prawidłowe oświadczenie.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku jak i niezachowania terminu do złożenia oświadczenia wymaga zatwierdzenia przez sąd. Przed sądem należy udowodnić, iż rzeczywiście działało się pod wpływem błędu (np. nie wiedziało się o długach spadkowych gdyż zostało się wprowadzonym w błąd przez pozostałych spadkobierców) lub groźby i nie można niestety się tłumaczyć nieznajomością prawa. Termin do uchylenia się od skutków prawnych wynosi: w razie błędu - rok od jego wykrycia, a w razie groźby - rok od chwili, kiedy stan obawy ustał. Wskazane jest, aby przed złożeniem wniosku do sądu skorzystać z konsultacji prawnej.

Stwierdzenie nabycia spadku i dział spadku

Spadkobierca może przeprowadzić postępowanie spadkowe przed notariuszem, uzyskując tzw. poświadczenie dziedziczenia (dotyczy to przypadków, gdy nie ma jakiegokolwiek sporu między spadkobiercami co o tego, kto dziedziczy i w jakim udziale i wszyscy stawią się u notariusza) bądź przed sądem, uzyskując postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku. Jedynie te dwa dokumenty stanowią dowód tego, że jest się czyimś spadkobiercą i będą one honorowane przez wszelakie urzędy, instytucje czy inne osoby trzecie.

Z wnioskiem do sądu o stwierdzenie nabycia spadku może również wystąpić wierzyciel zmarłego, jeśli chce następnie dochodzić zapłaty długu od spadkobierców - a spadkobiercy tego postępowania nie przeprowadzili.
Po uzyskaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bądź notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia, dział spadku pomiędzy spadkobiercami może nastąpić na podstawie umowy o dział spadku zawartej pomiędzy spadkobiercami lub w wyniku postępowania sądowego. Jeśli do spadku wchodzi nieruchomość – umowa o dział spadku musi być zawarta przed notariuszem.

Odpowiedzialność kilku spadkobierców za długi spadkowe

Jeżeli spadkobierców jest kilku, do czasu zanim podzielą spadek, za długi spadkowe odpowiadają solidarnie. Oznacza to, że wierzyciel może żądać spłaty całości długu od każdego z nich, zaś spłacenie długu przez jednego ze spadkobierców, zwalnia pozostałych z odpowiedzialności względem wierzyciela. Jednak ten spadkobierca, który spłacił dług zmarłego, może żądać od pozostałych spadkobierców zwrotu tego co zapłacił wierzycielowi w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów spadkowych.

Działowi spadku podlegają jedynie aktywa spadkowe. Spadkobiercy nie mogą skutecznie względem wierzycieli umówić się co do podziału pomiędzy siebie długów spadkowych np. poprzez zawarcie pomiędzy sobą umowy, że jeden z nich przejmie na siebie długi spadkowe, zwalniając pozostałych z odpowiedzialności za ich spłatę. Umowa taka odnosi skutek jedynie pomiędzy umawiającymi się spadkobiercami i nie ma wpływu na odpowiedzialność spadkobierców za długi zmarłego wobec wierzyciela – chyba że wierzyciel będzie stroną umowy i zwolni pozostałych spadkobierców z długu.

Jeśli wierzyciel zażąda spłaty długów od spadkobiercy – spadkobierca powinien w pierwszej kolejności sprawdzić, czy dług ten nie jest przedawniony, gdyż wówczas ma prawo skutecznie uchylić się od zapłaty.

Podatek od spadku

Co do zasady, nabycie spadku – aktywów, wiąże się powstaniem obowiązku podatkowego i należy złożyć w urzędzie skarbowym stosowaną deklarację podatkową. Spadkobiercy będący małżonkiem, zstępnym, wstępnym, pasierbem, rodzeństwem, ojczymem czy macochą, którzy zgłoszą nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku (bądź od sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia), zostają zwolnieni z opłacenia podatku z tego tytułu. Niedochowanie tego terminu powoduje że muszą opłacić podatek od spadku na ogólnych warunkach.