Słowo alimenty wywodzi się z języka łacińskiego i znaczy żywność. Aktualnie poprzez alimenty rozumie się środki utrzymania (w stosunku do dzieci również wychowania) potrzebne do zapewnienia właśnie wyżywienia, ale również odzieży, mieszkania, leczenia, a nawet zaspokojenia potrzeb kulturalnych.

Zatem gdy środki te nie są dostarczane w naturze, sąd ustala ich równowartość pieniężną. W praktyce więc gdy mówi się o alimentach, ma się na myśli konkretną kwotę pieniężną.

Co to jest obowiązek alimentacyjny?

Czy jest jakaś kolejność osób zobowiązanych do alimentów?

Kto jest uprawniony do otrzymywania alimentów?

Alimenty między małżonkami i byłymi małżonkami

Alimenty na rzecz dzieci

Jak sąd ustala zakres świadczenia alimentacyjnego?

Gdzie należy złożyć pozew o alimenty?

Co należy napisać w pozwie o alimenty?

Jakie prawa przysługują uprawnionemu po wydaniu korzystnego dla niego wyroku?

Co zrobić gdy egzekucja alimentów na rzecz dziecka jest bezskuteczna?

Co to jest obowiązek alimentacyjny?

Obowiązek alimentacyjny polega na dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania; obciąża krewnych w linii prostej (dziadkowie-rodzice-dzieci-wnuki) oraz rodzeństwo (brat-siostra). Pokrewieństwo oznacza istnienie stosunku opartego na pochodzeniu od wspólnego przodka. Rozróżnia się krewnych w linii wstępnej (ojciec, dziadek, pradziadek) i zstępnej (syn, wnuk, prawnuk). Pojęcie rodzeństwa obejmuje krewnych w linii bocznej (brat, siostra - także przyrodni), jeśli przynajmniej jedno z rodziców jest ich wspólnym przodkiem.

Obowiązek alimentacyjny istnieje również między małżonkami, w określonych sytuacjach także pomiędzy byłymi małżonkami, jak i również  pomiędzy dzieckiem a mężem matki, dzieckiem a żoną ojca (czyli pomiędzy pasierbem a ojczymem/macochą), jeśli odpowiada to zasadom współżycia społecznego.

Ustawowe definicje pokrewieństwa i powinowactwa oraz wzajemne relacje w obrębie tych instytucji znajdują się w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Czy jest jakaś kolejność osób zobowiązanych do alimentów?

Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych - obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Natomiast krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym.

Z kolei obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji, wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka.

Obowiązek utrzymania i wychowania dzieci ciąży przede wszystkim ich rodzicach. Oznacza to, że jeżeli jedno z rodziców nie żyje, obowiązek ponoszenia w całości ciężarów związanych z utrzymaniem i wychowaniem dziecka spoczywa w zasadzie na drugim z rodziców. Dopiero gdy zostanie ustalone, że pozostałe przy życiu jedno z rodziców nie jest w stanie w całości lub w części sprostać swoim obowiązkom względem dziecka i z tego powodu dziecko mogłoby znaleźć się w niedostatku - w grę wchodzi subsydiarny obowiązek dalszych krewnych (np. dziadków).

Obowiązek alimentowania pasierba jak i ojczyma/macochy nie jest związany z kolejnością przewidzianą w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Dlatego też, jeżeli np. dziecko nie może otrzymać należnych alimentów od ojca/matki, obowiązek alimentacyjny ojczyma/macochy wyprzedzać będzie obowiązek alimentacyjny dziadków – jeśli obciążenie  tym obowiązkiem ojczyma/macochy będzie odpowiadać zasadom współżycia społecznego. Z drugiej strony, jeżeli np. ojczym/macocha poszukująca(y) alimentów od pasierba ma własne dzieci, które mogą jej (jemu) zapewnić środki utrzymania, sąd może - zależnie od okoliczności i kierując się zasadami współżycia społecznego, a zwłaszcza biorąc pod uwagę długość okresu wychowania pasierba przez macochę lub ojczyma oraz stan majątkowy pasierba w porównaniu ze stanem majątkowym dzieci - obciążyć pasierba częścią świadczeń alimentacyjnych albo też żądanie alimentów w stosunku do niego całkowicie oddalić.

Kto jest uprawniony do otrzymywania alimentów?          

Poza przypadkami alimentów należnych dzieciom oraz w określonych sytuacjach jak chodzi o alimenty należne małżonkom i byłym małżonkom, uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.

Niedostatek oznacza stan, w którym - najogólniej rzecz biorąc - dana osoba nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części; a usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku.

Alimenty między małżonkami i byłymi małżonkami

W trakcie trwania małżeństwa małżonek może żądać od współmałżonka alimentów niezbędnych do swojego utrzymania. Przykładowo: w wyniku ustaleń małżonków, jeden z nich zajmuje się domem i dziećmi, a drugi pracuje. Po pewnym czasie małżonek, który zarabia, nie przekazuje środków na utrzymanie domu i rodziny drugiemu współmałżonkowi. Wtedy też współmałżonek, który nie otrzymuje pieniędzy na utrzymanie, może złożyć do sądu rodzinnego pozew o alimenty.

Kwestia alimentów względem byłych małżonków może zostać określona przez sąd zarówno w wyroku orzekającym rozwód bądź wyroku/postanowieniu  orzekającym separację, jak i w odrębnym postępowaniu sądowym, jeśli po uprawomocnieniu się orzeczenia o rozwodzie/separacji zaistnieją przesłanki do zasądzenia alimentów.

Małżonek rozwiedziony/po orzeczeniu separacji, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Natomiast jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód/separacja pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.

Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez małżonka uprawnionego do alimentów, nowego małżeństwa.

Gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia (w przypadku rozwodu bez orzekania o winie), obowiązek alimentacyjny wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. Pozew o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego powinien zostać złożony przed upływem tego okresu. W przypadku orzeczenia separacji, brak jest powyższego pięcioletniego ograniczenia czasowego.

Alimenty na rzecz dzieci

Jak chodzi o obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci – to co do zasady rodzice są obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie samodzielnie się utrzymać, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. 

Wszystkie dzieci, niezależnie od tego czy pochodzą ze związku małżeńskiego, czy ze związku pozamałżeńskiego mają takie same prawa do otrzymywania alimentów ze strony rodzica, który nie wywiązuje się należycie w kwestii jego utrzymania

Póki dziecko jest małoletnie, kwestia jest oczywista – rodzic ma obowiązek je utrzymywać (chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów utrzymania i wychowania). Natomiast po uzyskaniu pełnoletności, prawo do alimentacji zależne jest od tego, czy dziecko jest już w stanie samodzielnie się utrzymać. Rodzice często wychodzą z błędnego założenia, że skoro dziecko jest już dorosłe, to nie trzeba płacić na nie alimentów - nic bardziej mylnego. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie wskazuje żadnej granicy wieku, po osiągnięciu którego dziecko bezwzględnie traci prawo do alimentów. Jeśli dziecko kontynuuje naukę, by zdobyć zawód, jeśli jest chore, niepełnosprawne – rodzice nadal mają obowiązek je utrzymywać. Nie oznacza to jednak, że dziecko ma prawo do alimentów tak długo, jak się uczy, np. do 30 roku życia – chodzi o etap edukacji pozwalający na zdobycie zawodu i usamodzielnienie się. Każdą sytuację sąd ocenia indywidualnie – jeśli np. kontynuowanie nauki jest „pozorne” – dorosłe dziecko co roku zmienia szkołę, żadnej nie kończy, nie uczęszcza na zajęcia – sąd będzie mógł alimenty uchylić.

Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.

Jak sąd ustala zakres świadczenia alimentacyjnego?

Zakres ten jest zależny od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości, przy czym majątkowe możliwości zobowiązanego nie oznaczają tylko i wyłącznie otrzymywanego w chwili orzekania o alimentach jego wynagrodzenia. Jeżeli pozwany nie pracuje – ale jest zdolny do pracy i może pracować, bądź też pracuje, ale wykazuje oficjalnie zarobki znacząco poniżej jego kwalifikacji i możliwości zawodowych - sąd ustala potencjalne możliwości zarobkowe pozwanego. Oznacza to, że sąd określa ile pozwany mógłby zarobić, gdyby wykorzystywał w pełni swoje możliwość zarobkowe.  

Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego; w takim wypadku świadczenie alimentacyjne pozostałych zobowiązanych polega na pokrywaniu w całości lub w części kosztów utrzymania lub wychowania uprawnionego.

Na zakres świadczeń alimentacyjnych nie wpływają:

1. świadczenia z pomocy społecznej lub funduszu alimentacyjnego, o którym mowa w ustawie z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2016 r. poz. 169 i 195), podlegające zwrotowi przez zobowiązanego do alimentacji
2. świadczenia, wydatki i inne środki  finansowe związane z umieszczeniem dziecka w pieczy zastępczej, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
3. świadczenie wychowawcze – w ramach Programu Rodzina 500 Plus, o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. poz. 195);
4. świadczenia rodzinne, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 114, z późn. zm.).

Gdzie należy złożyć pozew o alimenty?

Pozew o alimenty należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym dla zamieszkania uprawnionego do alimentów. Przy czym co istotne, nie jest ważne zameldowanie uprawnionego w danej miejscowości, ale jego faktycznie w niej zamieszkanie.

Natomiast w czasie trwania procesu o rozwód lub o separację, nie może być wszczęta przed sądem rejonowym odrębna sprawa o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację, Z kolei postępowanie w sprawie o  alimenty wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia.

Jeżeli zaś któryś z małżonków złożył pozew o rozwód lub separację, to wówczas wszczęte wcześniej  postępowanie  w sprawie o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi przed sądem rejonowym ulega zawieszeniu i sąd rejonowy przekazuje akta sądowi okręgowemu, prowadzącemu sprawę o rozwód/separację.  Gdy sprawa o rozwód lub separację jest już w toku – w tym postępowaniu należy zgłosić żądania alimentacyjne; nie należy składać osobno pozwu o alimenty do sądu rejonowego (sąd  rejonowy i tak przekaże sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu, który rozpoznaje sprawę o rozwód/separację) 

Co należy napisać w pozwie o alimenty?

Przede wszystkim w pozwie należy podać sąd właściwy, który ma rozpoznać sprawę, choć w przypadku podania niewłaściwego sądu, sprawa i tak zostanie przekazana sądowi właściwemu. Należy oznaczyć strony postępowania, czyli stronę powodową (czyli tą która domaga się alimentów) oraz stronę pozwaną (czyli tą od której domagamy się alimentów). Osoby małoletnie lub ubezwłasnowolnione są reprezentowane przez przedstawicieli ustawowych: rodziców, opiekunów lub kuratorów. Dalej musimy wskazać jakiej kwoty się domagamy. W pozwie alimentacyjnym należy wskazać kwotę ratalną, np. 500 zł miesięcznie, oraz ewentualnie kwotę globalną tytułem niezaspokojonych potrzeb uprawnionego z czasu przed wniesieniem powództwa o alimenty. Ważne jest też podanie tzw. wartości przedmiotu sporu. W sprawach alimentacyjnych określa się jako roczną kwotę żądanych alimentów. W naszym przypadku będzie to 500 zł x 12 (miesięcy)= 6000 zł.

W dalszej części uzasadniamy nasze żądanie. Przekładowo, należy podać, że uprawniony jest dzieckiem zobowiązanego, że zobowiązany nie przekazywał wcale lub w kwocie niewystarczającej środki na jego utrzymanie. Należy skalkulować koszty utrzymania uprawnionego, wykazać wydatki związane z jego utrzymaniem, a w dalszej części związane z utrzymaniem rodziny i siebie samego, jeśli występujemy w imieniu małoletniego dziecka. Wskazane jest udokumentowanie tych wydatków poprzez przedłożenie rachunków, faktur, potwierdzeń przelewów itp. Ponadto, podajemy nasze aktualne możliwości finansowe, czyli wynagrodzenie i inne źródła dochodu, z których korzystamy, należy przedłożyć - w zależności od źródła dochodów - zaświadczenie o zarobkach, zaświadczenie o wysokości świadczeń emerytalno - rentowych, zeznanie podatkowe na poprzedni rok. Poza tym, w miarę możliwości należy także przedstawić aktualne możliwości finansowe zobowiązanego, wskazać jego miejsce pracy, czy i jaki majątek posiada. 

Warto też w pozwie o alimenty wskazać sądowi, że chcemy, ażeby już w trakcie sprawy zabezpieczył od pozwanego na rzecz osoby uprawnionej pewną kwotę pieniężną właśnie tytułem zabezpieczenia roszczenia. Co istotne, sprawy alimentacyjne, ze względu na swój charakter należą, do spraw, w których wysokość żądanego przez nas zabezpieczenia może być równa kwocie alimentów, jakie ma orzec sąd.

Jakie prawa przysługują uprawnionemu po wydaniu korzystnego dla niego wyroku?

Gdy sąd wydał wyrok zasądzający alimenty, a osoba zobowiązana do płacenia ich nie robi tego, wówczas możemy skierować sprawę do komornika, by ten rozpoczął egzekucję alimentów. Aby wyrok mógł być wykonany w drodze egzekucji, musi być  zaopatrzony w klauzulę wykonalności. W dużym uproszczeniu, klauzula ta ma formę pieczęci bądź adnotacji na odpisie wyroku i w jej treści znajduje się zapis, iż niniejszy tytuł uprawnia do egzekucji .

Sąd nadaje z urzędu klauzulę wykonalności wyrokowi alimentacyjnemu, czyli bez osobnego wniosku.  Jeśli jest to wyrok sądu w sprawie o alimenty – sąd od razu nadaje mu rygor natychmiastowej wykonalności, nawet jeśli nie jest prawomocny, natomiast jeśli alimenty zostały zasądzone w wyroku orzekającym rozwód/separację – sąd nada mu klauzulę wykonalności dopiero wówczas, gdy się uprawomocni.

Długi alimentacyjne są traktowane w sposób szczególny - mają pierwszeństwo przed innymi, tzn. jeżeli zobowiązany do płacenia alimentów ma kredyty lub pożyczki, których nie spłaca, to i tak egzekwowane od niego pieniądze w pierwszej kolejności muszą być przeznaczone na spłatę alimentów. Komornik powinien sam ustalić, jakie dochody osiąga osoba zobowiązana do alimentów i jaki ma majątek. Jeśli jednak strona starająca się o alimenty ma takie informacje, to warto komornikowi je przekazać, gdyż może to ułatwić egzekucję alimentów. Koszty egzekucji komorniczej ponosi dłużnik.

Jeśli osoba zobowiązana do alimentów jest zatrudniona na umowę o pracę lub pobiera rentę/emeryturę, to sami, bez pośrednictwa komornika, możemy złożyć wniosek o wypłatę alimentów bezpośrednio u pracodawcy czy też w ZUS/KRUS. Jest to rozwiązanie korzystne, ponieważ gdy komornik dokonuje zajęcia pensji na poczet alimentów, to z uzyskanej sumy potrąca najpierw swoje wynagrodzenie. Jeśli więc zajęte wynagrodzenie nie wystarcza na alimenty i koszty komornika, to komornik wypłaci nam kwotę pozostałą po odjęciu swoich kosztów. Jeśli jednak wobec osoby zobowiązanej do alimentów jest już prowadzona egzekucja komornicza w innej sprawie, nie będzie możliwe bezpośredni egzekwowanie alimentów u pracodawcy czy też z ZUS/KRUS – będzie je mógł egzekwować wyłącznie komornik.

Należy jeszcze wskazać, że uchylanie się od obowiązku płacenia alimentów  jest przestępstwem  art. 209 Kodeksu karnego, które możemy zgłosić policji lub prokuraturze, składając stosowne zawiadomienie. 

Art. 209 Kodeksu karnego:

§ 1. Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 1a.  Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Ściganie tych przestępstw następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego. Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, wówczas ściganie odbywa się z urzędu. 

Jeżeli dłużnik alimentacyjny, nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty, wówczas nie podlega karze.  Podobnie  będzie w sytuacji, gdy w tym terminie sprawca, który narażał osobę uprawnioną do alimentów na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych uiścił w całości zaległości alimentacyjne. Sąd odstąpi wówczas od  wymierzenia kary, chyba że:

„wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary”. 

Co zrobić gdy egzekucja alimentów na rzecz dziecka jest bezskuteczna?

W przypadku gdy zobowiązany nie respektuje orzeczenia sądowego, a komornik nie ma z czego wyegzekwować alimentów na rzecz dziecka, wówczas osoba, która ma zasądzone alimenty i spełnia określone przepisami warunki może złożyć wniosek do funduszu alimentacyjnego o wypłatę alimentów.

Informacje na ten temat znajdują się w dziale Świadczenia z funduszu alimentacyjnego.

Podstawy prawne:

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2015.2082)
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.2014.101)
3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny, (Dz.U.1997.88.553)
4. Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U.2016.169 z późn.zm.) 
5. Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2016.1177)