Upadłość konsumencka to rozwiązanie prawne dla osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, które stały się niewypłacalne i nie mogą sprostać wykonaniu zobowiązań, które zaciągnęły. Po ogłoszeniu upadłości konsumenckiej może dojść do spłaty zadłużenia i zaspokojenia wierzyciela lub umorzenia długów w całości bądź w części

W dniu 24 marca 2020 r. weszła w życie nowelizacja ustawy Prawo upadłościowe, wprowadzająca istotne zmiany w upadłości konsumenckiej. Z jednej strony łatwiej będzie ogłosić upadłość konsumencką, z drugiej zaś jej ogłoszenie nie daje gwarancji uzyskania oczekiwanego skutku w postaci oddłużenia.

W szczególności, na etapie ogłaszania upadłości zrezygnowano z konieczności badania przez sąd winy dłużnika w doprowadzeniu lub pogłębieniu stanu niewypłacalności - przyczyny niewypłacalności będą badane na kolejnym etapie postępowania. Skutkiem negatywnej oceny postawy dłużnika będzie wydłużenie planu spłaty wierzycieli do 7 lat, w miejsce maksymalnie 3 lat spłaty dla rzetelnego dłużnika, zaś w przypadku uznania, że dłużnik celowo doprowadził do swojej niewypłacalności – sąd nie ustali planu spłaty wierzycieli i odmówi oddłużenia. Obecnie osoby zadłużone prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą, będą traktowane w taki sam sposób, jak konsumenci.

Wnioski o upadłość konsumencką złożone przed dniem 24 marca 2020 roku, rozpatrywane będą na podstawie przepisów obowiązujących do tej daty.

Wniosek o ogłoszenie upadłości

Co do zasady, wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej może złożyć wyłącznie sam dłużnik, nawet jeśli ma tylko jednego wierzyciela. Natomiast w przypadku osoby fizycznej, która była przedsiębiorcą, wniosek może złożyć również wierzyciel, także po zaprzestaniu prowadzenia przez dłużnika działalności gospodarczej, jeśli od dnia wykreślenia z właściwego rejestru nie upłynął jeszcze rok. Wierzyciel może również złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej, która faktycznie prowadziła działalność gospodarczą, nawet wówczas gdy nie dopełniła obowiązku jej zgłoszenia we właściwym rejestrze, jeżeli od dnia zaprzestania prowadzenia działalności nie upłynął rok.

Wniosek składa się na formularzu w sądzie rejonowym właściwym dla miejsca zamieszkania dłużnika – obecnie do rozpoznawania wniosków o upadłość wyznaczone są następne Sądy Rejonowe: w Jeleniej Górze, w Legnicy, w Wałbrzychu, dla Wrocławia – Fabrycznej we Wrocławiu, w Bydgoszczy, w Toruniu,  Lublin – Wschód w Lublinie, w Zielonej Górze, w Gorzowie Wielkopolskim, Łódź – Śródmieście w Łodzi,  w Piotrkowie Trybunalskim,  dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie, w Płocku, w Radomiu, dla miasta społecznego Warszawy w Warszawie, w Opolu, w Rzeszowie, w Białymstoku, Gdańsk – Północ w Gdańsku, w Bielsku – Białej, w Częstochowie, w Gliwicach, Katowice – Wschód w Katowicach, w Kielcach, w Elblągu, w Olsztynie, w Kaliszu, Poznań - Stare Miasto w Poznaniu, w Koszalinie, Szczecin – Centrum w Szczecinie.

Formularze wniosku o upadłość konsumencką dostępne są w siedzibach sądów, na stronach internetowych sądów oraz na stronie https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/formularze-konsumenci-od-24-marca-2020 Wniosek należy wypełnić w sposób rzetelny i zgodny z prawdą, w przeciwnym razie dłużnik może ponieść negatywne konsekwencje. Oprócz danych osobowych, wniosek zawiera w szczególności:

• wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek dłużnika
• wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienie
• aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników
• spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty
• spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności
• listę zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych
• informację o osiągniętych przychodach oraz o kosztach poniesionych na swoje utrzymanie oraz osób pozostających na utrzymaniu dłużnika, w ostatnich sześciu miesiącach przed dniem złożenia wniosku
• informację o czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika w ostatnich dwunastu miesiącach przed dniem złożenia wniosku, których przedmiotem były nieruchomości, akcje lub udziały w spółkach,
• informację o czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika w ostatnich dwunastu miesiącach przed dniem złożenia wniosku, których przedmiotem były ruchomości, wierzytelności lub inne prawa, których wartość przekracza 10 000 zł,
• oświadczenie o prawdziwości danych zawartych we wniosku.

Opłata sądowa od wniosku o ogłoszenie upadłości wynosi 30 zł, a w sytuacji, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie -  koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa.

Postanowienie o ogłoszeniu upadłości

Jedyną przesłanką do ogłoszenia upadłości konsumenckiej jest niewypłacalność dłużnika. Sąd wyda postanowienie o ogłoszeniu upadłości jeśli uzna, że dłużnik stał się osobą niewypłacalną, czyli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, nie spłaca długów i nie posiada wystarczającego majątku na ich pokrycie w całości. Na tym etapie rozpatrywania wniosku o ogłoszenie upadłości sąd nie bada przyczyn niewypłacalności, zatem ogłosi upadłość dłużnika również wówczas, jeśli dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, a nawet jeśli uczynił to celowo. Przyczyny niewypłacalności dłużnika będą badane po wydaniu postanowienia o  ogłoszeniu jego upadłości - na etapie ustalania planu spłat.  

Postanowienie o ogłoszeniu upadłości sąd doręcza upadłemu, syndykowi, powiadamia właściwą izbę administracji skarbowej oraz właściwy oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub Kasy Rolniczego oraz dokonuje obwieszczenia o upadłości w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.

Ustalenie listy wierzytelności i spieniężenie majątku dłużnika

Kolejny etap to ustalenie i zatwierdzenie  listy wierzytelności, a następnie spieniężenie przez syndyka majątku upadłego dłużnika. Upadły dłużnik ma obowiązek wydać syndykowi cały majątek, niezbędne dokumenty oraz wykonywać ciążące na nim zgodnie z ustawą obowiązki; jeśli się z tego nie wywiąże – sąd może umorzyć postępowanie.

Istotnym jest, iż syndyk obejmie zajęciem te składniki majątku, które posiadają faktyczną wartość rynkową i są możliwe do zbycia.   Syndyk nie zaliczy do masy upadłości rzeczy i praw, które w ogóle nie podlegają zajęciu jako niezbędne w codziennym życiu dla dłużnika i jego rodziny (tzw. ograniczenia egzekucji). Syndyk może również pisemnie upoważnić upadłego dłużnika do sprzedaży ruchomości należących do masy upadłości, co zarówno obniży koszy postępowania jak i pozwoli upadłemu na uzyskanie wyższej ceny sprzedaży.

Jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły dłużnik, a konieczne jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu -  z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od dwunastu do dwudziestu czterech miesięcy. Kwotę tę na wniosek upadłego określa sędzia-komisarz, biorąc pod uwagę potrzeby mieszkaniowe upadłego, w tym liczbę osób pozostających na jego utrzymaniu, zdolności zarobkowe upadłego, sumę uzyskaną ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego oraz opinię syndyka.  W przypadku sprzedaży mieszkania bądź domu, ani gmina ani syndyk nie mają obowiązku zapewnienia dłużnikowi innego lokalu.

Sędzia-komisarz określa zakres i czas korzystania przez upadłego lub osoby mu bliskie, którzy w dacie ogłoszenia upadłości zamieszkiwali w mieszkaniu znajdującym się w lokalu lub w budynku wchodzącym do masy upadłości, z tego mieszkania.

Po ustaleniu listy wierzytelności i likwidacji majątku dłużnika, sąd wyda jedno z poniższych rozstrzygnięć:

• ustali plan spłaty wierzycieli, albo
• umorzy zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, albo
• warunkowo umorzy zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, albo
• odmówi ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli.

Co nie wchodzi do masy upadłości

Nie wchodzą do masy upadłości – czyli syndyk pozostawia upadłemu dłużnikowi - w szczególności:

• mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (patrz dział Co może komornik)   
• wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu (czyli kwoty wolne od egzekucji komorniczej - patrz dział Co może komornik)
• w przypadku osoby fizycznej, na której utrzymaniu nie pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami w części niepodlegającej zajęciu, odpowiada kwocie stanowiącej 150% kwoty kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej na podstawie ustawy o pomocy społecznej (obecnie jest to kwota 1164 zł, 776 zł x 150 %)
• w przypadku ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, na której utrzymaniu pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami w części niepodlegającej zajęciu, odpowiada iloczynowi liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego oraz upadłego i 150% kwoty kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej na podstawie ustawy o pomocy społecznej.

Sędzia-komisarz na wniosek upadłego lub syndyka może w inny sposób określić część dochodu upadłego, która nie wchodzi do masy upadłości, biorąc pod uwagę szczególne potrzeby upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, w tym ich stan zdrowia, potrzeby mieszkaniowe oraz możliwości ich zaspokojenia.

Jak zabezpieczyć się przed utratą mieszkania

Upadły dłużnik może podjąć działania, by w wyniku upadłości nie doszło do likwidacji jego majątku, a w szczególności by nie utracić mieszkania. W tym celu, upadły dłużnik powinien złożyć sędziemu -komisarzowi  wniosek o zwołanie zgromadzenia wierzycieli w celu zawarcia układu – czyli porozumienia z wierzycielami co do spłaty zadłużenia. Zwołując zgromadzenie wierzycieli sędzia-komisarz może wstrzymać likwidację majątku upadłego, w szczególności lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, w którym zamieszkuje upadły. Układ z wierzycielami  może zostać przyjęty wyłącznie za zgodą upadłego.

Ustalenie planu spłaty wierzycieli

W postanowieniu o ustaleniu planu spłaty wierzycieli sąd ustala, czy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa - jeśli tak, plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące; jeśli nie – plan spłaty będzie ustalony na okres nie dłuższy niż  trzydzieści sześć miesięcy; nadto sąd określa, jaka część zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty wierzycieli.

W okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli upadły nie może dokonywać czynności prawnych, dotyczących jego majątku, które mogłyby pogorszyć jego zdolność do wykonania planu spłaty wierzycieli. W szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd, na wniosek upadłego, może wyrazić zgodę na dokonanie albo zatwierdzić dokonanie czynności prawnej.

Ponadto, upadły jest obowiązany składać sądowi corocznie, do końca kwietnia, sprawozdanie z wykonania planu spłaty wierzycieli za poprzedni rok kalendarzowy, w którym wykazuje osiągnięte przychody, spłacone kwoty oraz nabyte składniki majątkowe. Do sprawozdania upadły dołącza kopię złożonego rocznego zeznania podatkowego.

Sąd może zmienić plan spłaty wierzycieli:

• na wniosek upadłego, jeśli nie może wywiązać się z obowiązków określonych w planie spłaty i  termin spłaty może zostać przedłużony na dalszy okres nieprzekraczający osiemnastu miesięcy, a jeśli  brak możliwości wywiązania się z obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli ma charakter trwały i wynika z okoliczności niezależnych od upadłego - sąd na wniosek upadłego może uchylić plan spłaty wierzycieli i umorzyć niewykonane zobowiązania upadłego
• na wniosek każdego z wierzycieli jak i na wniosek upadłego - w razie istotnej poprawy sytuacji majątkowej upadłego w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli, wynikającej z innych przyczyn niż zwiększenie się wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskiwanych z osobiście wykonywanej przez upadłego działalności zarobkowej

Po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty wierzycieli i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonanych w wyniku wykonania planu spłaty wierzycieli.

Zobowiązania, które nie podlegają umorzeniu 

Nie podlegają umorzeniu zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie, jak również zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem oraz zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

Uchylenie plany spłaty wierzycieli

W razie niewykonywania przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd uchyla plan spłaty, chyba że uchybienie obowiązkom jest nieznaczne lub dalsze wykonywanie planu spłaty wierzycieli jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi. Sąd może również uchylić plan spłaty wierzycieli, jeśli upadły nie złożył w terminie sprawozdania, zataił w sprawozdaniu osiągnięte przychody lub nabyte składniki majątkowe, dokonał czynności bez zgody sądu albo czynność ta nie została zatwierdzona przez sąd. W razie uchylenia planu spłaty wierzycieli, zobowiązania upadłego nie podlegają umorzeniu.

Umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli

Sąd umorzy zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Jeżeli w postępowaniu zgromadzono fundusze masy upadłości, sąd wydaje postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli, w którym dokonuje podziału funduszy masy upadłości między wierzycieli uczestniczących w planie spłaty i umarza zobowiązania upadłego niewykonane w wyniku wykonania planu spłaty wierzycieli.

Warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli

Sąd warunkowo umorzy zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli wynikająca z osobistej sytuacji upadłego nie ma charakteru trwałego, pod warunkiem, że w terminie 5 lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego, upadły ani żaden z wierzycieli nie złoży wniosku o ustalenie planu spłaty wierzycieli, na skutek którego sąd, uznając, że ustała niezdolność upadłego do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, uchyli postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli i ustali plan spłaty wierzycieli. W okresie 5 lat od dnia uprawomocnienia się w/w postanowienia upadły nie może dokonywać czynności prawnych, dotyczących jego majątku, które mogłyby pogorszyć jego sytuację majątkową (w szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd, na wniosek upadłego, może wyrazić zgodę na dokonanie takiej czynności albo zatwierdzić jej dokonanie) oraz ma obowiązek składać sądowi corocznie sprawozdanie ze swojej sytuacji majątkowej i zawodowej za poprzedni rok kalendarzowy. 

Jeżeli upadły ani żaden z wierzycieli w w/w okresie 5 lat nie złoży wniosku ustalenie planu spłaty, zobowiązania upadłego ulegają umorzeniu z upływem pięciu lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli.   W razie uchylenia postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli (np. z powodu niezłożenia w terminie sprawozdania, podania nieprawdziwych informacji, zatajenia przychodów, dokonania czynności bez zgody/zatwierdzenia przez  sąd,  ukrywania majątku), zobowiązania upadłego nie podlegają umorzeniu.

Odmowa ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań

Sąd wydaje postanowienie o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli:

• upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań,
• w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań

- chyba że ustalenie planu spłaty wierzycieli lub umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.

Odmowa ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, oznacza dla dłużnika negatywny wynik postępowania upadłościowego – nie zostanie oddłużony; postanowienie tej treści oznacza zakończenie postępowania.