Otrzymanie pomocy prawnej z urzędu jest możliwe w ramach postępowania karnego, w sprawach cywilnych i przed sądem administracyjnym. Sąd przyzna adwokata z urzędu, jeśli zostaną spełnione określone warunki.  

Obrońca z urzędu w sprawach karnych

W toku postępowania karnego oskarżonemu (oraz podejrzanemu) przysługuje prawo do obrony. Obrońcą może być jedynie adwokat lub radca prawny (a z ich upoważnienia w zastępstwie aplikant adwokacki/aplikant radcowski).

Obrońca może zostać ustanowiony z wyboru oskarżonego (podejrzanego) na podstawie udzielonego pełnomocnictwa procesowego lub może być wyznaczony przez sąd jako tzw. obrońca z urzędu,  na wniosek oskarżonego (podejrzanego), a w określonych przypadkach bez jego wniosku, gdy zachodzi tzw. obrona obligatoryjna.

Jeśli nie zachodzi przypadek obrony obligatoryjnej, a oskarżony (podejrzany) chce korzystać z pomocy obrońcy, lecz nie wyznaczył obrońcy z wyboru -  może złożyć w sądzie wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Prawo do obrońcy z urzędu to tak zwane prawo ubogiego, które wymaga wykazania przez oskarżonego (podejrzanego), iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Podstawą odmowy wyznaczenia obrońcy z urzędu nie może być skorzystanie z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.

Oskarżony (podejrzany) obligatoryjnie musi mieć obrońcę w następujących przypadkach: 

1. jeżeli nie ukończył 18 lat,
2. jest głuchy, niemy lub niewidomy,
3. zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
4. zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;
5. gdy sąd uzna udział obrońcy za niezbędny ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę
6. w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię.

Jeśli w w/w przypadkach oskarżony (podejrzany) nie ustanowi obrońcy z wyboru, sąd (nawet bez wniosku) ma obowiązek wyznaczyć mu obrońcę z urzędu.

W przypadkach określonych powyżej w pkt 3) i 4), jeśli sąd uzna za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu.

Pełnomocnik z urzędu pokrzywdzonego sprawach karnych

Pokrzywdzony lub oskarżyciel posiłkowy lub oskarżyciel prywatny, który nie ma pełnomocnika z wyboru, może żądać, aby wyznaczono mu pełnomocnika z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Podstawą odmowy wyznaczenia obrońcy z urzędu nie może być skorzystanie przez oskarżonego z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.

Podstawy ubiegania się przez pokrzywdzonego o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w sprawie karnej są analogiczne jak w przypadku spraw cywilnych – patrz dział poniżej Adwokat lub radca prawny z urzędu w sprawach cywilnych.

Adwokat lub radca prawny z urzędu w sprawach cywilnych

Zarówno strona zwolniona od kosztów sądowych w całości lub w części jak i strona, która z takiego zwolnienia nie korzysta,  może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu. 

Sąd uwzględni wniosek gdy uzna, że udział  profesjonalnego pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego w sprawie jest potrzebny, a strona  nie jest w stanie ponieść kosztów jego wynagrodzenia bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Podstawą odmowy wyznaczenia obrońcy z urzędu nie może być skorzystanie z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.

Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona zgłasza wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu, w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Jeśli osoba fizyczna nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi właściwemu.

Do wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w sprawie cywilnej konieczne jest załączenie oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, sporządzonego na urzędowym formularzu – formularze dostępne są w formie papierowej w sądach w punktach obsługi interesantów, jak i w formie elektronicznej na stronach internetowych sądów. 

Ustanowienie pełnomocnika nie powoduje całkowitego braku konieczności stawienia się  w sądzie. Sąd ma bowiem prawo wezwać stronę  do osobistego stawiennictwa, np. celem przesłuchania– pełnomocnik  w takiej sytuacji nie może złożyć zeznań za stronę.

W sprawach z zakresu ustawy o ochronie zdrowia psychicznego sąd ma obowiązek (bez wniosku w tym przedmiocie) ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu, gdy postępowanie dotyczy osoby przyjmowanej do szpitala psychiatrycznego lub domu pomocy społecznej bez jej zgody, bądź osoby przebywającej w tych placówkach bez swojej zgody.

Prawo pomocy w sprawach przed sądem administracyjnym

Przed wszczęciem postępowania przed sądem administracyjnym lub w toku postępowania, strona może wnioskować o przyznanie tzw. prawa pomocy, które obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego.

Prawo pomocy może być przyznane w zakresie całkowitym lub częściowym.

W zakresie całkowitym prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego, w  zakresie częściowym - zwolnienie tylko od opłat sądowych w całości lub w części albo tylko od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków lub obejmuje tylko ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego.

Przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej następuje:

• w zakresie całkowitym - gdy osoba ta wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania;
• w zakresie częściowym - gdy wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Podstawą odmowy ustanowienia adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego nie może być skorzystanie z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.

Wniosek o przyznanie prawa pomocy składa się na urzędowym formularzu, który zawiera oświadczenie strony obejmujące dokładne dane o stanie majątkowym i dochodach, o stanie rodzinnym oraz oświadczenie strony o niezatrudnieniu lub niepozostawaniu w innym stosunku prawnym z adwokatem, radcą prawnym, doradcą podatkowym lub rzecznikiem patentowym. Oświadczenia te składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.