Ubezwłasnowolnienie jest możliwe, gdy choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub występowanie innego rodzaju zaburzeń powodują, że dana osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem - wówczas orzeka się ubezwłasnowolnienie całkowite, bądź też gdy jest w tym zakresie ograniczona i potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw – wówczas orzeka się ubezwłasnowolnienie częściowe.

Według prawa polskiego, każdy człowiek w momencie ukończenia 18 lat nabywa pełną zdolność do czynności prawnych - oznacza to zdolność do wywoływania swoim własnym zachowaniem skutków prawnych – zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań.  Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może rozporządzać swoimi prawami i obowiązkami, zawierać umowy (np. nabyć prawo własności pojazdu, nieruchomości, zawrzeć umowę kredytową itp.), decydować o swoim zdrowiu, leczeniu itd., może także jako pełnomocnik dokonywać tych czynności w imieniu innych osób. 

W  momencie ukończenia 13 lat, nabywa się ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnienie natomiast powoduje, iż dana osoba nie ma możliwości samodzielnego podejmowania decyzji dotyczących swojej osoby i majątku. Ogranicza się ją w możliwościach dokonywania czynności prawnych w celu ochrony jej interesów osobistych i majątkowych. 

Całkowicie ubezwłasnowolniona może już  zostać osoba, która ukończyła 13 rok życia.

Ubezwłasnowolnienie następuje na podstawie postanowienia sądu, po weryfikacji przez sąd poczytalności danej osoby. Właściwym do rozpoznawania spraw o ubezwłasnowolnienie jest sąd okręgowy, w okręgu  którego zamieszkuje osoba, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy.  

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

• małżonek osoby, której dotyczy wniosek
• jej krewni w linii prostej (tj. zstępni – np. syn, wnuk i wstępni np. ojciec, dziadek) oraz rodzeństwo (tylko gdy nie ma przedstawiciela ustawowego osoby której wniosek dotyczy)
•  jej przedstawiciel ustawowy
• prokurator

Wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dołączone do niego dokumenty medyczne muszą uprawdopodobnić istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Ponadto do wniosku należy dołączyć dokumenty potwierdzające przynależność wnioskodawcy do kręgu osób mogących wnioskować o ubezwłasnowolnienie danej osoby np. odpis aktu urodzenia.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może samodzielnie dokonywać  czynności prawnych – a jeśli to uczyni, to czynność taka jest nieważna. Może jedynie samodzielnie dokonać czynności w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego takich jak bieżące zakupy, korzystanie z drobnych usług. Czynności te będą ważne, o ile nie będą powodować rażącego pokrzywdzenia tej osoby.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zatem podarować lub sprzedać swojego majątku albo jego części, nie może kupić rzeczy wartościowej, wynająć mieszkania, zobowiązać się do wykonania jakiegoś dzieła lub zlecenia, zawrzeć umowy kredytowej itd.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd rejonowy – sąd opiekuńczy  ustanawia opiekuna, po uprawomocnieniu się postanowienia sądu okręgowego o ubezwłasnowolnieniu.  W imieniu osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie tylko opiekun może dokonać czynności, które odniosą ważne skutki prawne.

 Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może sama ani przez opiekuna zawrzeć małżeństwa, uznać dziecka, sporządzić lub odwołać testamentu.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie dokonać czynności związanych z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (korzystanie z drobnych usług). Może podejmować działania nie będące ani zobowiązaniem (np. do wykonania jakiegoś zlecenia), ani rozporządzeniem (np. rozporządzeniem majątkiem). Może swobodnie, bez zgody przedstawiciela ustawowego, jakim jest kurator, zarządzać swoim zarobkiem, chyba że z ważnych powodów sąd opiekuńczy postanowi inaczej. Może ona również swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał jej do swobodnego użytku.
Większość jednak czynności prawnych, dokonywanych przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo, dla ich ważności wymaga zgody - zatwierdzenia – przez kuratora. Będą to wszelkie czynności zobowiązujące i rozporządzające, czyli np.: kupno, sprzedaż, darowizna, zlecenie, najem.

Osoba częściowo ubezwłasnowolniona może zawrzeć małżeństwo, przy czym w przypadku osób upośledzonych umysłowo lub chorych psychicznie potrzebna jest na to zgoda sądu. Do czynności, których ubezwłasnowolniony częściowo nie może dokonywać, zalicza się np.: sporządzenie, zmiana lub odwołanie testamentu.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd rejonowy – sąd opiekuńczy  ustanawia kuratora, po uprawomocnieniu się postanowienia sądu okręgowego o ubezwłasnowolnieniu.

W sprawach ważniejszych, w szczególności przekraczających zakres tzw. zwykłego zarządu majątkiem osoby, nad którą sprawowana jest opieka bądź kuratela, zarówno opiekun jak i kurator będzie musiał dodatkowo uzyskać zgodę sądu opiekuńczego, np. na sprzedaż mieszkania.