Dochodzenie roszczeń z tytułu szkody spowodowanej przestępstwem może nastąpić zasadniczo w trzech rodzajach postępowań: w postępowaniu karnym, w postępowaniu cywilnym oraz w drodze mediacji wszczętej w trakcie postępowania cywilnego bądź wszczętej zamiast wytaczania powództwa cywilnego.

Dochodzenie roszczeń w postępowaniu karnym

W postępowaniu karnym pokrzywdzony ma prawo domagać naprawienia szkody wyrządzonej mu przez oskarżonego; w zależności od możliwości pełnego oszacowania rozmiarów szkody oraz jej rodzaju, możliwe jest uzyskanie przez pokrzywdzonego w wyroku karnym pełnego lub częściowego zaspokojenia roszczeń odszkodowawczych.

Na wstępie należy podkreślić, że orzeczenie w wyroku karnym o odszkodowaniu lub zadośćuczynieniu albo nawiązce na rzecz pokrzywdzonego, nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia ma drodze postępowania cywilnego.

W razie skazania oskarżonego, sąd może orzec (z urzędu czyli bez wniosku), a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej - ma obowiązek orzec obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W tym zakresie sąd stosuje przepisy prawa cywilnego, natomiast nie jest możliwie w tym trybie zasądzenie renty (właściwy w tym zakresie jest sąd cywilny).   

Jeżeli orzeczenie obowiązku  naprawienia szkody jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

W przypadku czterech rodzajów przestępstw, sąd ma obowiązek z urzędu orzeczenia nawiązki na rzecz pokrzywdzonego (a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa, na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu):

• art. 173 Kodeksu karnego (sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach)
• art. 174 Kodeksu karnego (sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwo katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym)
• art. 177 Kodeksu karnego (spowodowanie wypadku w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała)
• art. 355 Kodeksu karnego (spowodowanie przez żołnierza wypadku w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała lub  została wyrządzona znaczna szkoda w mieniu)

- jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia.

W sytuacji, gdy ustalono więcej niż jedną osobę uprawnioną do nawiązki, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

Minimalna wysokość nawiązki wynosi 10 000 złotych; jedynie w szczególnie uzasadnionych okolicznościach, gdy wymierzona nawiązka powodowałaby dla sprawcy uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sąd może ją wymierzyć w niższej wysokości.

Jeśli natomiast sąd orzekł obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 złotych, nie orzeka jednocześnie nawiązki.

Dochodzenie roszczeń w postępowaniu cywilnym

O ile w postępowaniu karnym roszczenia pokrzywdzonego nie zostały w pełni zaspokojone, pokrzywdzony może wystąpić do sądu cywilnego z pozwem o zapłatę. Jeżeli roszczenia majątkowe nie przekraczają (bez odsetek) kwoty 75 000 zł, właściwy do rozpoznania sprawy będzie sąd rejonowy,  powyżej tej kwoty - sąd okręgowy. Zanim podejmie się kroki o wszczęcie postępowania na drodze cywilnej warto zawsze wcześniej skorzystać z porady prawnej.

Dochodzenie roszczeń w drodze mediacji 

Mediacja to alternatywna, pozasądowa metoda rozwiązywania sporów. Kiedy warto zdecydować się na mediację? Kiedy strony pragną uniknąć kosztów procesu sądowego, pragną szybkiego porozumienia, chcą zachować kontrolę nad sposobem rozwiązania konfliktu bez oddawania sprawy w ręce sędziego. Mediacja w sprawach cywilnych może zostać przeprowadzona przed wystąpieniem na drogę sądową (na podstawie umowy o mediację bądź gdy druga strona wyrazi na nią zgodę), jak i w trakcie postępowania sądowego, na mocy postanowienia sądu, jeśli obie strony postępowania wyrażą na nią  zgodę. Jeśli strony zawrą przed mediatorem ugodę nadającą się do egzekucji -  sąd nada jej klauzulę wykonalności.