Renta rodzinna to świadczenie, które przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń.

Renta rodzinna przysługuje także uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne. W takim przypadku przyjmuje się, że osoba zmarła spełniała warunki do uzyskania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

Osoby uprawnione do renty rodzinnej 

Osobami uprawnionymi do otrzymywania renty rodzinnej są następujący członkowie rodziny: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione; przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej; małżonek (wdowa i wdowiec); rodzice (również ojczym, macocha oraz osoby przysposabiające).

Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej:

• do ukończenia 16 lat,
• do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia jednak nie dłużej niż do osiągnięcia 25 lat życia,
• bez względu na wiek jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie do ukończenia 16 lat lub do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, jednak nie dłużej niż do osiągnięcia 25 lat życia,
• jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów.

Przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, mają prawo do renty rodzinnej jeśli spełnią warunki określone powyżej dla dzieci własnych a ponadto:

• zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty) chyba, że śmierć była następstwem wypadku, oraz
• nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a jeśli rodzice żyją to tylko wówczas gdy:
  • nie mogą zapewnić im utrzymania,
  • ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.

Małżonek (wdowa lub wdowiec) mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

• w chwili śmierci małżonka osiągnął wiek 50 lat lub był niezdolny do pracy, albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym małżonku, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej
• prawo do renty rodzinnej nabywa również małżonek (wdowa lub wdowiec), który osiągnął wiek 50 lat lub stał się niezdolny do pracy po śmierci małżonka, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych powyżej w pkt 2.
• małżonek rozwiedziony lub wdowiec (wdowa), który do dnia śmierci małżonka nie pozostawał z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych powyżej miał w dniu śmierci małżonka prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Uwaga: Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia z dnia 13 maja 2014 r., sygn. akt: SK 61/13 stwierdził, że rt. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1440, 1717 i 1734) w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W tym zakresie, przepis ten utracił moc z dniem 26 maja 2014 r.  (ale jego treść nie została dotąd w ustawie zmieniona).  Oznacza to, że jeśli po orzeczeniu rozwodu były małżonek na drodze polubownej, bez wyroku lub ugody sądowej, łoży alimenty na rzecz byłej żony/męża, po jego śmierci  wdowa/wdowiec będzie uprawniona do renty rodzinnej. 

Małżonek (wdowa lub wdowiec) nie spełniający warunków do renty rodzinnej określonych powyżej i nie mający niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej:

• przez okres jednego roku od chwili śmierci małżonka,
• w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci małżonka.

Rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

• ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania,
• spełniają warunki określone powyżej dla wdowy i wdowca (z wyłączeniem warunków dotyczących rozwiedzionych małżonków, wspólności małżeńskiej, alimentów)

Przedłużenie ważności orzeczeń i prawa do świadczenia z powodu stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii COVID-19  - patrz dział Orzekanie o niezdolności do pracy

Wysokość renty rodzinnej 

Wysokość renty rodzinnej zależy od liczby osób uprawnionych do tego świadczenia w obrębie rodziny. W przypadku jednej osoby jest to 85 procent świadczenia, jakie przysługiwałoby zmarłemu. W przypadku dwóch osób, wysokość renty wynosi 90 procent świadczenia, a gdy uprawnionych do renty są trzy osoby lub więcej, jej wysokość wzrasta do 95 procent świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu. 

Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna. Renta rodzinna podlega podziałowi na równe części pomiędzy uprawnionych.

Wniosek o wypłatę renty rodzinnej

Wniosek o wypłatę renty rodzinnej zgłasza w oddziale ZUS uprawniony lub pracodawca. Pracodawca jest zobowiązany poinformować bezzwłocznie, po śmierci pracownika, pozostałą po nim rodzinę o warunkach uzyskania renty rodzinnej, przygotowania wniosku o rentę i przedłożenia go organowi rentowemu. W przygotowaniu wniosku rentowego pomocy mogą udzielić również pracownicy socjalni ośrodka pomocy społecznej lub powiatowego centrum pomocy rodzinie.

Z praktyki Ośrodka Poradnictwa SPES

W przypadku renty rodzinnej dla wdowy/wdowca często zdarza się, że ZUS odmawia prawa do renty rodzinnej z tej przyczyny, iż zdaniem ZUS do dnia śmierci męża/żony małżonkowie nie pozostawali we wspólności małżeńskiej,  a w dniu śmierci małżonka nie było ustalone wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony. Przyczyną takiego stanowiska ZUS bywa zwykle zamieszkiwanie/zameldowanie małżonków pod różnymi adresami. Istotnym jest, aby w takiej sytuacji wykazać, że pomiędzy małżonkami realnie istniały więzi małżeńskie, że wspierali się finansowo – poprzez przykładowo: oświadczenia na piśmie świadków, wyciąg ze wspólnego rachunku bankowego lub pełnomocnictwo do rachunku bankowego  zmarłego małżonka, kopie dokumentacji medycznej, w której zmarły małżonek upoważnił drugiego małżonka do uzyskiwania informacji o stanie zdrowia, potwierdzenie wspólnego rozliczania się w urzędzie skarbowym, potwierdzenie wspólnych wyjazdów urlopowych, do sanatorium  itd.  Natomiast jeśli między małżonkami rzeczywiście nastąpił rozkład małżeństwa, żyją osobno, ale małżonka/małżonek czerpie środki utrzymania z zasobów męża/żony –  należy tę okoliczność wykazać, a wówczas wdowa/wdowiec uzyska  prawo do renty rodzinnej.

Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiedział się w przedmiocie oddzielnego zamieszkiwania małżonków i rozumienia określenia „wspólności małżeńskiej” w świetle prawa do renty rodzinnej. Przykładowo:

Wyrok Sądu Najwyższego  z dnia 18.07.2018 r., sygn. akt: III UK 104/17 - cyt.:  "Faktycznie oddzielne zamieszkiwanie nie przeczy przyjęciu, że między małżonkami istniała wspólność małżeńska (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2006 r., II UK 8/06), lecz istotnym pozostaje jaka przyczyna wywołała odrębne miejsce pobytu. (…) Natomiast obecnie, w dobie swobodnego dostępu do zatrudnienia wewnątrz UE, możliwości swobodnego podróżowania, podejmowania pracy w innej miejscowości, czy też za granicą, nie stanowi sytuacji atypowej, która oznacza rozpad więzi małżeńskich. Można powiedzieć wręcz przeciwnie, poziom płac skłania do emigracji zarobkowej. Bywa tak, że oboje małżonkowie wykonują pracę w innej miejscowości, czy też nawet w innym kraju. Zatem taki stan rzeczy nie może oznaczać ustania wspólności małżeńskiej, lecz stwarza podwaliny do kontynuacji pożycia na wyższym pułapie ekonomicznym, w szczególności gdy towarzyszy temu transfer pozyskanych środków pieniężnych (niezależnie od ustroju wspólności małżeńskiej z KRO), dowodzący wciąż o realnej więzi ekonomicznej małżonków, wzbogacony o relacje osobiste z akcentem emocjonalnym, nawet przy wykorzystaniu portali społecznościowych, telefonów i innych środków komunikacji, czy też wzajemnym odwiedzaniu się i spędzaniu wolnego czasu." (publ. Legalis Numer 1805821)

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2019 r., sygn. akt: I UZ 47/18- cyt.: „(…) przy ocenie prawa do renty rodzinnej inne więzi łączące małżonków – poza więzami natury finansowej – mają znaczenie drugorzędne. Uzyskanie przez wdowę prawa do renty rodzinnej nie jest uzależnione od wypełniania przez nią niektórych obowiązków małżeńskich (np. odwiedzania chorego męża w szpitalu, spędzania razem świąt ze wspólnymi dziećmi, urządzenia pochówku i pogrzebu), a nawet nie od pozostawania przez nią we wspólności małżeńskiej w jakimkolwiek innym aspekcie niż posiadanie tytułu do uzyskiwania świadczeń alimentacyjnych. Prowadzi to do wniosku, że we wspólności małżeńskiej pozostaje wdowa, która – mimo rozkładu pożycia – czerpie środki utrzymania z zasobów męża, gdyż zerwanie tej wspólności na skutek zgonu męża konstruuje warunek prawa do świadczenia należnego z tytułu utraty żywiciela." (publ. Legalis Numer 1865714)

Jeżeli  zatem ZUS  odmówi wdowie/wdowcowi  prawa do renty rodzinnej z racji niepozostawania małżonków we wspólności małżeńskiej  – warto odwołać się do sądu ubezpieczeń społecznych i wykazywać przed sądem, że wspólność ta istniała do dnia śmierci małżonka.

Mając na uwadze cytowany powyżej wyrok Trybunał Konstytucyjny z dnia 13 maja 2014 r., sygn. akt: SK 61/13, jeśli ZUS odmówi prawa do renty rodzinnej rozwiedzionemu małżonkowi, który nie miał sądownie ustalonych alimentów, zaś drugi małżonek do śmierci dobrowolnie łożył na jego utrzymanie - należy odwołać się od decyzji ZUS do sądu i wykazywać fakt dobrowolnej alimentacji.