W zależności od tego, czy w małżeństwie obowiązuje ustrój wspólności majątkowej czy też rozdzielność majątkowa (na mocy umowy zawartej przez małżonków bądź przymusowa – na mocy orzeczenia sądu lub z mocy prawa) – nieco inaczej przedstawia się odpowiedzialność za długi z zaciągnięte przez współmałżonka.

Odpowiedzialność za długi małżonka przy wspólności majątkowej

Jeżeli dług został zaciągnięty bez zgody współmałżonka – za dług ten odpowiada swoim majątkiem osobistym ten małżonek - dłużnik, który zaciągnął zobowiązanie, ponadto wierzyciel może żądać zaspokojenia z wynagrodzenia za pracę tegoż małżonka lub z dochodów uzyskanych przez niego z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich itp., a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.

Wierzyciel nie może w takiej sytuacji prowadzić egzekucji z np. wynagrodzenia za pracę małżonka nie będącego dłużnikiem czy też innych jego dochodów ani też zaspokajać się z innych składników majątku wspólnego.

Wyjątkiem o tej zasady są zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny – za te zobowiązania małżonkowie odpowiadają solidarnie, czyli wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od małżonków łącznie lub od każdego z osobna. Do zwykłych potrzeb rodziny zalicza się w szczególności wydatki na żywność, na odzież, wydatki na drobne urządzenia użytku domowego, opłaty za media, prąd, gaz, telefon.

W każdym przypadku, gdy wierzyciel uzyskał tytuł egzekucyjny (orzeczenie sądu, ugoda sądowa itd.) przeciwko jednemu małżonkowi, który zaciągnął zobowiązanie, a chciałby prowadzić egzekucję również wobec drugiego małżonka i uzyskać przeciwko niemu klauzulę wykonalności – musi wykazać dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. W praktyce oznacza to, że jeśli np. pod umową kredytu czy pożyczki podpisany jest tylko jeden małżonek i brak jest na piśmie zgody drugiego małżonka na zaciągnięcie długu – wobec drugiego małżonka egzekucja nie będzie mogła być prowadzona. 

Komornik może dokonać zajęcia nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego (to samo dotyczy spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu) – mimo że dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, ale  dalsze czynności egzekucyjne dopuszczalne są na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko obojgu małżonkom – czyli wierzyciel musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi nie będącemu dłużnikiem. 

Małżonek nie będący dłużnikiem może sprzeciwić się zajęciu  - sprzeciw ten należy złożyć u komornika na piśmie lub ustnie do protokołu; przepisy nie określają terminu, w jakim należy wnieść sprzeciw, przy czym najlepiej uczynić to niezwłocznie po dowiedzeniu się o zajęciu nieruchomości. Jeżeli małżonek dłużnika sprzeciwi się zajęciu -  o sprzeciwie komornik zawiadamia wierzyciela, który w terminie tygodniowym powinien wystąpić o nadanie przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności pod rygorem umorzenia egzekucji z zajętej nieruchomości. Jeśli zatem wierzyciel nie wystąpi w powyższym terminie o nadanie przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności albo wystąpi w powyższym terminie o nadanie przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności i sąd ten wniosek oddali; wówczas egzekucja z nieruchomości zostanie umorzona. 

Jeśli małżonek dłużnika nie sprzeciwił się zajęciu, a wierzyciel w ciągu 6 miesięcy od zajęcia nieruchomości nie przedstawił komornikowi klauzuli wykonalności na małżonka nie będącego dłużnikiem  – to egzekucja z zajętej nieruchomości i tak zostanie umorzona.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej w związku z grożącą lub trwającą egzekucją wobec małżonka będącego dłużnikiem, nie zawsze będzie korzystne – warto kwestię tę skonsultować z prawnikiem.  Wierzyciel może bowiem wówczas prowadzić egzekucję z udziału małżonka dłużnika będącego dłużnikiem, jeszcze przed podziałem majątku  – np. z  ½  udziału we współwłasności nieruchomości (choć w praktyce – gdy chodzi np.  o mieszkanie – trudno znaleźć chętnego, który nabędzie w drodze licytacji udział w mieszkaniu).

Odpowiedzialność za długi małżonka przy rozdzielności majątkowej

Rozdzielność majątkowa w małżeństwie powstaje: 

• poprzez zawarcie przez małżonków umowy rozdzielności majątkowej w formie aktu notarialnego (umowa taka może zostać zwarta przed zawarciem związku małżeńskiego jak i w jego trakcie)
• na mocy orzeczenia sądu ustanawiającego rozdzielność majątkową na żądanie małżonka lub na żądanie wierzyciela małżonka (jeżeli wierzyciel uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków
• z mocy prawa w razie  ubezwłasnowolnia jednego z małżonków
• z mocy prawa w razie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków
• z mocy prawa wskutek orzeczenia separacji małżonków.

Jeśli małżonkowie zawarli umowę rozdzielności majątkowej przed zawarciem małżeństwa, nie dochodzi do powstania majątku wspólnego.  Na skutek ustanowienia rozdzielności majątkowej w trakcie małżeństwa, każdy z małżonków ma odrębny majątek, który obejmuje dotychczasowy majątek osobisty, udział w dotychczasowym majątku wspólnym i wreszcie majątek nabyty od chwili powstania rozdzielności majątkowej.

Zasadą jest, iż przy rozdzielności majątkowej każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem i na własny rachunek zaciąga zobowiązania (za wyjątkiem osoby ubezwłasnowolnionej - której majątkiem zarządza opiekun i osoby, co do której ogłoszono upadłość – której majątkiem zarządza syndyk), za które odpowiada swoim majątkiem osobistym.  

Wyjątkiem o tej zasady są zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny – za te zobowiązania małżonkowie odpowiadają solidarnie, czyli wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od małżonków łącznie lub od każdego z osobna. Do zwykłych potrzeb rodziny zalicza się w szczególności wydatki na żywność, na odzież, wydatki na drobne urządzenia użytku domowego, opłaty za media, prąd, gaz, telefon.

Aby małżonek mógł powoływać się względem innych osób na umowę rozdzielności majątkowej -  zawarcie takiej umowy musi być tym osobom wiadome.