Podstawowa wiedza o tym, co zrobić w sytuacji, gdy z jakiegoś powodu obywatel został stroną postępowania sądowego, pomoże przezwyciężyć związany z tym stres oraz pozwoli skutecznie bronić się i dochodzić swoich praw.   

Załatwianie spraw w sądzie

1. Przed rozpoczęciem sprawy, wniesieniem pozwu, uzyskaj konsultację prawnika. Jest wiele możliwości skorzystania z nieodpłatnej pomocy prawnej,  o czym informujemy w dziale Bezpłatna pomoc prawna.
2. W pismach wszczynających sprawę należy oznaczyć: sąd do którego pismo jest skierowane i rodzaj pisma, strony sprawy (osoba wnosząca, zakładająca sprawę to powód/powódka, a osoba przeciwko której sprawę się wnosi to pozwany), podać ich adresy oraz zwięźle przedstawić żądanie, jego uzasadnienie, jak i wskazać dowody na poparcie swoich twierdzeń, które mają być przedstawione na rozprawie np. wskazanie świadków lub załączenie dokumentów.
3. Należy pamiętać, że niektóre rodzaje spraw muszą być wnoszone na urzędowych formularzach (do otrzymania w każdym sądzie, dostępne również w Internecie). Również odwołanie w niektórych typach spraw należy wnieść na urzędowym formularzu. Informacje można uzyskać w każdym sądzie.
4. Niektóre sprawy (np. o alimenty, ze stosunku pracy, o świadczenia z ubezpieczenia społecznego) mogą być zgłoszone ustnie do protokołu w sekretariacie sądu. Dotyczy to też spraw wnoszonych przez osoby zwolnione przez sąd od ponoszenia kosztów sądowych.
5. Wszystkie pisma należy składać w liczbie egzemplarzy uwzględniającej liczbę uczestniczących w sprawie osób plus jeden egzemplarz dla sądu.
6. Pisma powinny być wysłane za pośrednictwem opertora pocztowego listem poleconym (należy zachować dowód nadania)  lub złożone w biurze podawczym właściwego sądu, za potwierdzeniem odbioru na kopii składanego pisma.
7. Wszystkie twierdzenia, które są podnoszone przed sądem, muszą być udowodnione. Dowodem mogą być: zeznania świadków, dokumenty, opinia biegłego, oględziny itp.
8. Załatwianie spraw przez sąd podlega zazwyczaj opłatom sądowym. Osoba zobowiązana musi dokonać uiszczenia opłaty w terminie do 7 dni od daty doręczenia pisma wzywającego do uiszczenia opłaty.
9. Jeżeli sytuacja materialna to uzasadnia, można złożyć wniosek o zwolnienie przez sąd od ponoszenia kosztów sądowych. We wniosku należy wykazać, że uzyskane dochody nie pozwalają na poniesienie kosztów procesu bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania swojego i rodziny. Proszę pamiętać, że uzyskanie takiego zwolnienia dotyczy zawsze tylko kosztów należnych sądowi. Jeżeli przegramy sprawę (np. cywilną) mamy obowiązek zwrócić poniesione koszty przeciwnikowi (zasada ta nie dotyczy wszystkich rodzajów spraw - zob. pozostałe punkty niniejszego rozdziału). Do wniosku należy dołączyć na odpowiednim formularzu oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.
10. Zarówno strona zwolniona od kosztów sądowych w całości lub w części jak i strona, która z takiego zwolnienia nie korzysta, może zgłosić wniosek o ustanowienie adwokata bądź radcy prawnego z urzędu.  W sprawach cywilnych, sąd może uwzględnić taki wniosek gdy uzna, że udział  profesjonalnego pełnomocnika w sprawie jest potrzebny, a strona  nie jest w stanie ponieść kosztów jego wynagrodzenia bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Podstawą oddalenia wniosku nie może być skorzystanie przez osobę fizyczną z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie z o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej. W sprawach karnych wystarczy, że podejrzany/oskarżony wykaże, że nie stać go na poniesienie kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru, natomiast jak chodzi o pełnomocnika z urzędu dla pokrzywdzonego/oskarżyciela posiłkowego – podstawy ustanowienia pełnomocnika są takie, jak w sprawach cywilnych. Więcej informacji na ten temat publikujemy w rozdziale Bezpłatna pomoc prawna
11. Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych jak i pełnomocnika  można zgłosić także przed wniesieniem sprawy do sądu.

12. Nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych w sprawach cywilnych między innymi:

• strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych;
• strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów;
• strona wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone;
• pracownik wnoszący powództwo sprawach z zakresu prawa pracy – przy czym nie dotyczy do spraw, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 50 000 zł (opłata stosunkowa 5 % wartości przedmiotu sporu)
• strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych
• strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego;
• osoba ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia;
• strona, która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd - w zakresie przyznanego jej zwolnienia;
• strona dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego,
• osoba ubiegająca się o uzyskanie kompensaty na podstawie ustawy  o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych
•  strona w sprawach dotyczących wypłat oraz zwrotu należności powstałych w wyniku realizacji przepisów z zakresu ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy.

Powyższe zwolnienie od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych dotyczy wyłącznie tych należności, które strona miałaby obowiązek uiścić sądowi – a nie dotyczy kosztów procesu, które sąd może zasądzić od strony na rzecz przeciwnika, gdy przeciwnik wygra sprawę (w szczególności koszty sądowe poniesione przez przeciwnika, koszty jego zastępstwa procesowego).

13. Pełnomocnikiem strony w postępowaniu cywilnym może być również: małżonek, rodzeństwo, zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki) lub wstępni (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie) strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia. Jeśli pełnomocnictwo zostanie udzielone na piśmie, konieczne będzie dołączenie go do akt sprawy przy pierwszej czynności procesowej dokonywanej przez pełnomocnika (np. przy wniesieniu pozwu do sądu). Do pełnomocnictwa trzeba ponadto dołączyć dokument, z którego będzie wynikać, że pomiędzy mocodawcą a jego pełnomocnikiem istnieje określony stopień pokrewieństwa. Warto, aby taka informacja była również zawarta w treści samego pełnomocnictwa. Możliwe jest też udzielenie pełnomocnictwa w formie ustnej, dopiero na posiedzeniu sądu. Ustanowienie pełnomocnika z najbliższej rodziny nie powoduje całkowitego braku konieczności stawienia się  w sądzie. Sąd ma bowiem prawo wezwać stronę  do osobistego stawiennictwa, np. celem przesłuchania– pełnomocnik  w takiej sytuacji nie może złożyć zeznań za stronę. 
14. Gdy sprawa już się toczy, należy pamiętać, aby: w pismach do sądu podawać sygnaturę akt sprawy, powiadomić sąd o zmianie swego adresu lub o wyjeździe poza miejsce zamieszkania, czytać od początku do końca pisma, wezwania itp. otrzymane z sądu, wykonywać żądania sądu w wyznaczonych terminach, brać udział w rozprawach.
15. Gdy nie możemy wziąć udziału w rozprawie, należy powiadomić o tym sąd na piśmie. Jeśli chcemy w rozprawie tej uczestniczyć powinniśmy usprawiedliwić swą nieobecność (np. poprzez zaświadczenie lekarskieod lekarza sądowego – lista lekarzy sądowych  dostępna jest w sądzie oraz na stronie internetowej sądu) i wnosić o  odroczenie rozprawy na nowy termin wskazując że chcemy brać w niej udział osobiście. Sąd może, ale nie w każdym przypadku musi, przychylić się do naszej prośby. Każdorazowo, gdy nie uczestniczymy w rozprawie należy jak najszybciej zasięgnąć informacji telefonicznej lub osobiście dowiedzieć się, co było przedmiotem rozprawy.
16. Jeśli, jako strona w danej sprawie nie stawimy się na rozprawie/posiedzeniu, powinniśmy niezwłocznie – w ciągu nie dalej niż 7 dni, ustalić w sądzie osobiście w Punkcie Obsługi Interesanta bądź w odpowiednim wydziale sądu, bądź też telefonicznie, co się na rozprawie wydarzyło – a w szczególności, czy zapadło orzeczenie kończące sprawę (wyrok, postanowienie). Orzeczenie kończące sprawę może zapaść na rozprawie/posiedzeniu nawet  pod nieobecność naszą bądź drugiej strony.
17. Sąd w zależności od rodzaju i trybu postępowania -  może nie mieć obowiązku doręczenia "z urzędu" wyroków na adres domowy (poza wyrokami zaocznymi, nakazami zapłaty, wyrokami nakazowymi), nawet wtedy, gdy nie braliśmy udziału w rozprawie, czyli żaden wyrok czy postanowienie bez pisemnego wniosku nie zostanie nam doręczony;
18.  Jeśli Sąd wydaje wyrok na rozprawie/posiedzeniu, po  jego ogłoszeniu poucza ustnie obecne strony o trybie i terminie złożenia odwołania - jeżeli jest to niejasne, należy prosić o powtórzenie.
19. Aby odwołać się od niekorzystnego dla nas wyroku  ogłoszonego na rozprawie/posiedzeniu, należy złożyć na piśmie, w terminie do 7 dni od ogłoszenia wyroku, "wniosek o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem". Po otrzymaniu wyroku z uzasadnieniem, w terminie 14 dni (zaś sprawach o wykroczenie w terminie 7 dni) – od daty doręczenia, należy złożyć apelację. Inaczej zaskarża się wyroki zaoczne, nakazy zapłaty, wyroki nakazowe, zatem należy zawsze dokładnie zapoznać się z pouczeniem dotyczącym sposobu i terminu zaskarżenia takiego orzeczenia.
20. Apelację składa się do sądu wyższej instancji za pośrednictwem tego sądu, który wydał wyrok - należy adresować przesyłkę poleconą na adres sądu, który wydał wyrok, lub złożyć w biurze podawczym w tym sądzie.
21. Na postanowienia wydane w toku postępowania, nie rozstrzygające o istocie sprawy, przysługuje zażalenie -  wnosi się je w terminie 7 dni od ogłoszenia bądź doręczenia postanowienia (w zależności od rodzaju i trybu postępowania) do sądu, który je wydał.

22. W sprawach cywilnych, opłata sądowa od wniosku o doręczenie orzeczenia (wyroku, postanowienia, zarządzenia) z uzasadnieniem wynosi 100 zł (nie dotyczy strony nie mającej obowiązku uiszczana kosztów sądowych ), a w razie wniesienia następnie przez stronę apelacji/zażalenia, opłata ta zaliczana jest na poczet opłaty sądowej od apelacji/ zażalenia, czyli np. gdy opłata od apelacji wynosi 500 zł, strona wnosząca apelację po doręczeniu jej wyroku z uzasadnieniem, uiszcza opłatę od apelacji pomniejszoną o 100 zł, czyli 400 zł.

23. Wszystkie terminy w postępowaniu sądowym muszą być bezwzględnie przestrzegane. Uchybienie terminów, choćby o jeden dzień, powoduje bezskuteczność czynności.

24. Należy pamiętać, że biura podawcze sądów na ogół czynne są w godzinach od 9.00 do 15.30 - najlepiej wcześniej sprawdzić godziny urzędowania. Jeżeli nie zdążymy osobiście złożyć pisma w ostatnim dniu terminu, to należy je wysłać listem poleconym przed godz. 24.00 w tym dniu.
25.  Jeżeli po raz pierwszy dowiadujemy się o wydanym przeciwko nam nakazie zapłaty, bądź wyroku po jego uprawomocnieniu się, np. dopiero w związku  z wszczęciem przez komornika egzekucji, a wcześniej nie otrzymaliśmy w tej sprawie z sądu żadnej korespondencji – mamy 7 dni od daty dowiedzenia się o tym fakcie na podjęcie odpowiednich działań prawnych (np. na złożenie do sądu sprzeciwu/zarzutów wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu do ich wniesienia, na złożenie zażalenia na nadanie klauzuli wykonalności).
26. W sprawach cywilnych, opłata od wniosku za wydanie z akt sprawy poświadczonego odpisu, wypisu lub wyciągu, zaświadczenia,  odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem prawomocności, odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem wykonalności wynosi 20 zł za każde rozpoczęte 10 stron wydanego dokumentu - przy czym nie pobiera się opłaty od pierwszego wniosku o wydanie na podstawie akt odpisu orzeczenia kończącego postępowanie z klauzulą wykonalności, złożonego przez stronę, która wszczęła postępowanie; opłata od wniosku  o wydanie kserokopii dokumentu z akt sprawy  wynosi 20 zł za każde rozpoczęte 20 stron wydanej kopii.

 Ważne terminy – zaskarżanie orzeczeń

• w postępowaniu cywilnym: 
  • ​wyrok lub postanowienie w postępowaniu nieprocesowym, rozstrzygające o istocie sprawy: w terminie tygodnia od ogłoszenia orzeczenia lub doręczenia orzeczenia wydanego na posiedzeniu niejawnym należy złożyć wniosek o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem, a następnie w terminie dwóch tygodni od jego doręczenia, należy wnieść apelację; co do zasady, sąd powinien sporządzić uzasadnienie w ciągu dwóch tygodni od wpłynięcia wniosku do sądu i jeśli termin ten został przedłużony, doręczając orzeczenie z uzasadnieniem sąd pouczy stronę, że termin do wniesienia apelacji wynosi trzy tygodnie 
  • nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym bądź nakazowym: termin do złożenia sprzeciwu/zarzutów wynosi 2 tygodnie od doręczenia nakazu zapłaty,
  • wyrok zaoczny: termin do złożenia sprzeciwu wynosi 2 tygodnie od doręczenia  wyroku;

• w postępowaniu karnym: 
  • wyrok ogłoszony na rozprawie: w terminie 7 dni należy złożyć wniosek o doręczenie wyroku z uzasadnieniem, a następnie w terminie 14 od jego doręczenia należy wnieść apelację
  •  wyrok nakazowy – termin do złożenia sprzeciwu wynosi 7 dni od doręczenia wyroku nakazowego, 
  •  wyrok zaoczny - termin do złożenia sprzeciwu wynosi 7 dni od doręczenia wyroku zaocznego 
• w sprawach o wykroczenie:
  • ​ wyrok ogłoszony na rozprawie: w terminie 7 dni należy złożyć wniosek o doręczenie wyroku z uzasadnieniem, a następnie w terminie 7 od jego doręczenia należy wnieść apelację
  •  wyrok nakazowy – termin do złożenia sprzeciwu wynosi 7 dni od doręczenia wyroku nakazowego
• w postępowaniu karnym wykonawczym (w sprawach dotyczących wykonania prawomocnego wyroku karnego):
  • zażalenie na postanowienie sądu ogłoszone na posiedzeniu, w którym braliśmy udział,  należy wnieść w terminie 7 dni od ogłoszenia postanowienia z uzasadnieniem (a nie od jego doręczenia); jeżeli że sąd odroczył sporządzenie uzasadnienia– termin biegnie od daty jego doręczenia; jeżeli nie byliśmy obecni na posiedzeniu, na którym sąd ogłosił postanowienie – termin biegnie od daty jego doręczenia.