Istnieje możliwość przyznania świadczeń emerytalno – rentowych w szczególnym trybie, gdy dana osoba nie spełnia kryteriów ustawowych do przyznania emerytury lub renty. Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych posiada uprawnienie do przyznania emerytury lub renty w drodze wyjątku, zaś Prezes Rady Ministrów - do przyznania tzw. specjalnej emerytury lub renty. 

Emerytura lub renta w drodze wyjątku 

Prezes ZUS może przyznać w drodze wyjątku ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie, jeśli spełniają łącznie następujące kryteria: 

1. wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty,
2. nie mogą - ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek - podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym,
3. nie mają niezbędnych środków utrzymania,

Za ubezpieczonego uznaje się każdego (z wyjątkiem osób podlegających ubezpieczeniu rolniczemu), kto kiedykolwiek był ubezpieczony w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych przez jakikolwiek okres (kto podlegał ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu, a przed 1 stycznia 1999 roku ubezpieczeniu społecznemu). 

Prezes ZUS może przyznać następujące świadczenia emerytalno-rentowe: emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową oraz rentę rodzinną; w tym trybie nie jest możliwe przyznanie świadczeń emerytalno-rentowych określonych w innych przepisach niż ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Aby ubiegać się o emeryturę lub rentę w drodze wyjątku, konieczne jest w pierwszej kolejności uzyskanie w postępowaniu zwykłym odmownej decyzji ZUS w przedmiocie prawa do emerytury lub renty. Przykładowo, nie jest możliwa ocena uprawnień do wyjątkowej renty z tytułu niezdolności do pracy bez uprzedniego stwierdzenia w decyzji ZUS braku prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Kryterium szczególnych okoliczności, powodujących że dana osoba nie spełnia warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty – należy przez to rozumieć zdarzenie bądź trwały stan wykluczający aktywność zawodową konkretnej osoby z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków. W praktyce, punktem wyjściowym jest spełnienie w znacznym stopniu warunków do uzyskania zwykłej emerytury lub renty - chodzi tu głównie o staż ubezpieczeniowy oraz wymogi czasowe dotyczące daty powstania niezdolności do pracy. 

Kryterium niemożności podjęcia pracy lub innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku -  należy przez to rozumieć całkowitą niezdolność do pracy, oznaczającą niemożność wykonywania jakiejkolwiek pracy w normalnych warunkach, musi być potwierdzona stosownym orzeczeniem (stwierdza ją lekarz orzecznik ZUS), zaś wiek uniemożliwiający podjęcie pracy (działalności) – to okres poniżej 18 roku życia oraz okres po przekroczeniu wieku emerytalnego. 

W aktualnym orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego podkreśla się, że kontynuowanie nauki po ukończeniu 18 roku życia, choćby w systemie dziennym, jest konsekwencją osobistego wyboru danej osoby i nie jest to stan niemożności podjęcia pracy  lub innej działalności zarobkowej z uwagi na wiek.

Kryterium braku niezbędnych środków utrzymania – należy przez to rozumieć brak środków pozwalających na zapewnienie minimum egzystencji. Aktualne orzecznictwo sądów administracyjnych stoi na stanowisku, że jeśli dochód brutto na osobę w rodzinie jest wyższy niż wysokość  minimalnej emerytury –   to brak jest podstaw do przyznania emerytury lub renty w drodze wyjątku.

Specjalna emerytura lub renta 

Prezes Rady Ministrów w szczególnie uzasadnionych przypadkach może przyznać emeryturę lub rentę na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Szczególnie uzasadnione przypadki to sytuacje związane z uhonorowaniem osób szczególnie zasłużonych – np. na obszarze życia społecznego, kulturalnego, w dziedzinie obronności kraju i przyczynianiu się do umacniania niepodległego bytu państwowego itp. - poprzez polepszenie ich sytuacji życiowej, wtedy gdy osoby te z jakichś względów albo nie wypracowały sobie emerytury albo otrzymywane świadczenie jest rażąco niskie w stosunku do zasług danej osoby. 

Wybór osób i ocena zasadności przyznania świadczenia leży całkowicie w gestii Prezesa Rady Ministrów - ma prawo w sposób uznaniowy określić, czy konkretny przypadek jest szczególnie uzasadniony. 

Tryb odwołania

W sprawie emerytury lub renty w drodze wyjątku Prezes ZUS wydaje decyzję administracyjną i jest związany regułami postępowania administracyjnego. W przypadku decyzji odmawiającej świadczenia, można:

• zwrócić się do Prezesa ZUS w terminie 14 dni od dnia jej doręczenia  z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy, a w razie kolejnej niekorzystnej decyzji – wnieść skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego za pośrednictwem Prezesa ZUS  w terminie 30 dni od dnia jej doręczenia,

albo:

• wnieść skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego za pośrednictwem Prezesa ZUS  w terminie 30 dni od dnia doręczenia decyzji, bez uprzedniego wniosku do Prezesa ZUS o ponowne rozpatrzenie sprawy.

W sprawie specjalnej renty lub emerytury Prezes Rady Ministrów wydaje decyzję administracyjną i jest związany regułami postępowania administracyjnego. Strona niezadowolona z treści decyzji może:

• zwrócić się do Prezesa Rady Ministrów terminie 14 dni od dnia jej doręczenia  z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy, a w razie kolejnej niekorzystnej decyzji – może wnieść skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego za pośrednictwem  Prezesa Rady Ministrów,  w terminie 30 dni od dnia jej doręczenia,

albo:

• wnieść skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego za pośrednictwem  Prezesa Rady Ministrów,  w terminie 30 dni od dnia doręczenia decyzji, bez uprzedniego wniosku do Prezesa Rady Ministrów o ponowne rozpatrzenie sprawy. 

Z praktyki Ośrodka Poradnictwa SPES

Otrzymanie renty w drodze wyjątku jest o tyle trudne, że świadczenie to ma dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych charakter uznaniowy. Istotne jest spełnienie łącznie wszystkich warunków: odmowy renty w trybie zwykłym, całkowitej niezdolności do pracy, braku środków na utrzymanie i kluczowego dla przyznania świadczenia - wykazania, że były „nadzwyczajne okoliczności”, które uniemożliwiły otrzymanie renty w trybie zwykłym.

W Ośrodku Poradnictwa udzielaliśmy pomocy prawnej w sprawie zakończonej przyznaniem renty w drodze wyjątku na skutek wyroku sądu. W skardze na decyzję odmowną ZUS wykazaliśmy, że niezawinioną, niezależną od ubezpieczonego okolicznością wykluczającą jego aktywność zawodową był wypadek, który spowodował, że pracodawca nie przedłużył umowy o pracę.  W  konsekwencji niemożliwe było wypracowanie wymaganego okresu do otrzymania renty w trybie zwykłym, do jego spełnienia zabrakło zaledwie 3 miesięcy zatrudnienia.  

Szczegółowy opis sprawy znajduje się na stronie: Programu Pomocy Prawnej.