Renta z tytułu niezdolności do pracy jest świadczeniem pieniężnym wypłacanym osobom, które utraciły zdolność pracy i mają odpowiednio długo opłacane składki ZUS. Świadczenie zostanie przyznane w formie  decyzji o prawie do renty, jeśli ubezpieczony spełni łącznie określone ustawowo warunki. 

Jakie warunki należy spełnić, aby otrzymać prawo do renty?

Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje osobie, która:

1. jest całkowicie lub częściowo niezdolna do pracy (co zostało stwierdzone orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS),
2. ma wymagany ustawą stosowny do wieku, w którym powstała niezdolność do pracy okres składkowy i nieskładkowy,
3. niezdolność do pracy powstała w okresach składkowych i nieskładkowych określonych ustawą albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. Wymóg ten nie dotyczy ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy
4. nie ma ustalonego prawa do emerytury lub nie spełnia warunków do jej uzyskania.

Kiedy jest mowa o okresach składkowych i nieskładkowych, to u większości osób chodzić będzie po prostu o okres zatrudnienia. Są tu jednak zaliczane również inne okresy. np. okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, zasiłku dla bezrobotnych, niektórych zasiłków z pomocy społecznej. Do okresów nieskładkowych zalicza się między innymi: okres nauki w szkole wyższej, okres urlopu wychowawczego w określonej ustawą wysokości, okresy sprawowania opieki nad całkowicie niezdolnym do pracy i samodzielnej egzystencji członkiem rodziny. Ze względu na gąszcz sformułowań nie przytaczamy ich tutaj w całej rozciągłości. W przypadkach wątpliwych konieczna jest lektura ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a najlepiej fachowa pomoc prawnika.

Podstawą wymiaru składek za okres, za który ubezpieczony  nie jest w stanie przedstawić dowodów potwierdzających wysokość zarobków, będzie kwota minimalnego wynagrodzenia w danym okresie. Dotąd w takiej sytuacji ZUS przyjmował, iż wnioskodawca nie miał żadnego dochodu. Każda osoba posiadająca oryginalne świadectwa pracy potwierdzające fakt zatrudnienia, będzie mogła zwrócić się do ZUS o przeliczenie świadczenia. 

Wymagany ustawą okres składkowy i nieskładkowy wynosi łącznie co najmniej:
1 rok - jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,
2 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat,
3 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat, 
4 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat, 
5 lat - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.

Powyższy okres powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej. 

Osoby, które udowodniły okresy składkowe wynoszące, co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz są całkowicie niezdolne do pracy nie muszą wykazywać przewidzianego pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.

Procedura ubiegania się o rentę

Do przygotowania wniosku, lecz wyłącznie za zgodą osoby, która stara się o rentę, jest zobowiązany pracodawca (zakład pracy). Powinien to uczynić na 30 dni przed ustaniem prawa do zasiłków chorobowych. Załącznikami do wniosku powinny być dokumenty uzasadniające prawo do renty i jej wysokości - głównie chodzi o dokumentację medyczną oraz dokumenty potwierdzające staż pracy i inne okresy nieskładkowe.

Wniosek o ustalenie prawa do renty może również złożyć sam zainteresowany. Do wniosku należy dołączyć zaświadczenie o stanie zdrowia (druk OL-9), informację o okresach składkowych i nieskładkowych (druk ERP-6), zaświadczenia od pracodawców o stażu pracy i zarobkach (RP-7), inne dokumenty potwierdzające pracę i zarobki np. świadectwa pracy, angaże, legitymacja ubezpieczeniowa. Formularze są dostępne w oddziałach ZUS i na stronie internetowej Zakładu. 

W toku ubiegania się o rentę osoba zainteresowana ma obowiązek osobistego stawienia się i poddania się wskazanym badaniom.

Osoba wezwana może złożyć pisemny wniosek z prośbą o zwrot kosztów podróży, przedstawiając bilety lub rachunki. Jeżeli stan zdrowia osoby wezwanej wymaga opieki innej osoby ZUS może wyrazić zgodę na zwrot kosztów przejazdu opiekuna. Zgoda – również na wniosek osoby wezwanej - powinna być uzyskana wcześniej, przed wyjazdem z osobą towarzyszącą na badanie.

W przypadku, gdy osobiste stawiennictwo mogłoby narazić osobę badaną na pogorszenie stanu zdrowia badanie może się odbyć w miejscu pobytu osoby chorej.

Sposób rozpatrywania wniosku i tryb odwoławczy.   

1. Jednym z elementów rozpatrywania wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy jest badanie przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Na podstawie badania lekarz ZUS orzeka o niezdolności do pracy.
2. Od orzeczenia lekarza orzecznika, zgodnie z zawartym w nim pouczeniu, przysługuje sprzeciw do komisji lekarskiej ZUS, w ciągu 14 dni od dnia doręczenia tego orzeczenia. Jeśli strona nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarza orzecznika, a chce uzyskać prawo do renty – konieczne jest wniesienie sprzeciwu. Brak sprzeciwu powoduje odrzucenie przez sąd odwołania od decyzji rentowej, o czym będzie mowa niżej.  Komisja lekarska, rozpatrując sprzeciw, dokonuje oceny niezdolności do pracy i jej stopnia.
3. Jeżeli strona zorientowała się po terminie, że nie złożyła sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika – należy niezwłocznie złożyć w ZUS przedmiotowy sprzeciw z wnioskiem o przywrócenie terminu i wykazać, że wniesienie sprzeciwu po terminie nastąpiło z przyczyn od siebie niezależnych.
4. Orzeczenie lekarza orzecznika, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub co do którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, albo orzeczenie komisji lekarskiej, stanowi podstawę do wydania decyzji o uprawnieniach do renty.
5. Od decyzji rentowej przysługuje odwołanie - zgodnie z zawartym w niej pouczeniem - do okręgowego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, które wnosi się na piśmie za pośrednictwem ZUS w terminie 1 miesiąca od dnia doręczenia decyzji. Pisemne odwołanie składa się bądź osobiście w placówce ZUS, bądź należy je wysłać do ZUS listem poleconym. 
6. Możliwe jest nadto wniesienie odwołania od decyzji rentowej w innej formie niż pisemna- ustnie do protokołu sporządzonego przez ZUS lub ustnie do protokołu w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy albo w sądzie właściwym dla miejsca zamieszkania strony,  w tym samym terminie 1 miesiąca od dnia doręczenia decyzji . Jeśli odwołanie zostało wniesione ustnie do protokołu w sądzie - sąd niezwłocznie przekazuje protokół do ZUS, chyba że ten sąd jest właściwy do rozpoznania odwołania; w takim przypadku sąd zażąda akt sprawy i nada bieg odwołaniu, przesyłając odpis protokołu do ZUS.
7. Trybu odwoławczego w sprawach decyzji ZUS nie należy się obawiać, gdyż postępowanie to jest wolne od opłat i nie jest konieczna pomoc prawna (adwokata/ radcy prawnego).
8. Sąd odrzuci odwołanie wniesione po upływie terminu, chyba że przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się.
9. Jeśli w odwołaniu do sądu kwestionuje się orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, a nie zgłoszono od niego wcześniej sprzeciwu do komisji lekarskiej - sąd odrzuci takie odwołanie. W tym przypadku można jeszcze składać do ZUS wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu, o czym mowa powyżej w punkcie  3.
10. Jeżeli w odwołaniu strona zarzuci, że ZUS nie rozpatrzył wniesionego po terminie sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika - a wniesienie sprzeciwu po terminie nastąpiło z przyczyn od strony niezależnych, sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania do ZUS i umarza postępowanie. W takim przypadku ZUS kieruje sprzeciw do rozpatrzenia do komisji lekarskiej.
11. Jeśli odwołanie zostanie skutecznie wniesione, sąd  kieruje osobę wnioskującą o rentę na badanie przez lekarza biegłego, który po badaniu wyda opinię na temat jej stanu zdrowia i zdolności do pracy. Sąd doręcza opinię stronom postępowania – osobie wnioskującej o rentę jak i ZUS-owi; strony mają prawo ustosunkować się do opinii i zgłosić do niej zastrzeżenia/zarzuty. Jeśli opinia będzie dla wnioskodawcy niekorzystna – powinien zgłosić do niej zastrzeżenia/zarzuty.  Doręczając opinię, sąd zakreśla termin, w jakim można  to uczynić, najczęściej jest to termin  7 bądź 14 dni od dnia otrzymania opinii. Gdyby korespondencja z sądu nie zawierała takiego pouczenia, a strona jest niezadowolona z treści opinii, wskazane jest aby na piśmie wnieść zarzuty.
12. Należy pamiętać, że w toku procesu odwoławczego można i należy kierować do sądu na piśmie wszelkie istotne dla sprawy informacje oraz składać dokumenty - zawsze z przywołaniem sygnatury akt sprawy.
13. Po ogłoszeniu przez sąd wyroku, jeśli strona nie zgadza się z jego treścią, należy złożyć w biurze podawczym sądu (za potwierdzeniem odbioru) lub listem poleconym wniosek o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem. Czynność tę należy wykonać w terminie do 7 dni od ogłoszenia (wydania) wyroku. Następnie, w terminie 14 dni od daty otrzymania wyroku z uzasadnieniem, można wnieść apelację do sądu apelacyjnego za pośrednictwem sądu okręgowego, który rozpatrywał sprawę 
14. W przypadku niepowodzenia, po wyczerpaniu możliwości odwoływania się, można jeszcze podjąć starania o przyznanie prawa do renty w drodze wyjątku. Tego rodzaju wniosek składa się na ręce Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub Prezesa Rady Ministrów. Więcej informacji znajduje się w dziale Renta i emerytura przyznawana w szczególnym trybie. 

15. Jeśli sąd uwzględni odwołanie – czyli zmieni zaskarżoną decyzję  ZUS i przyzna prawo do renty - i wyrok ten stanie prawomocny, strona nie musi składać w ZUS jakiegokolwiek kolejnego wniosku ani samodzielnie doręczać ZUS wyroku. Sąd wysyła do ZUS prawomocny wyrok i zwraca akta rentowe strony, a ZUS w ciągu 30 dni od wpływu z sądu prawomocnego wyroku wydaje decyzję ustającą wysokość świadczenia rentowego i w tym samym terminie dokonuje wypłaty renty.

Przedłużenie ważności orzeczeń i prawa do świadczenia z powodu stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii COVID-19  - patrz dział Orzekanie o niezdolności do pracy

Odsetki za opóźnienie w ustaleniu prawa do renty lub w wypłacie renty

Organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Jeżeli w wyniku decyzji zostało ustalone prawo do świadczenia oraz jego wysokość, w powyższym termini organ dokonuje wypłaty świadczenia.

Natomiast w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego, czyli sądu, za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego, jeżeli organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Sąd, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzialność organu rentowego.

Zatem, za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji w sprawie świadczenia uznaje się dzień wpływu do organu rentowego prawomocnego wyroku tylko wówczas, gdy za nieustalenie tych okoliczności we wcześniejszym terminie organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności.

Oznacza to, że jeśli organ rentowy odmówił przyznania świadczenia lub jego podwyższenia, a następnie w drodze postępowania odwoławczego, świadczenie to zostało uprawnionemu przyznane – w zależności od tego, czy decyzja organu była następstwem błędu, za który organ ponosi odpowiedzialność, uprawniony będzie miał prawo do odsetek bądź nie. O tym, czy organ rentowy ponosi tę odpowiedzialność, sąd powinien orzec z urzędu w wyroku zmieniającym decyzję i przyznającym czy podwyższającym świadczenie – czyli w wyroku powinno znaleźć się stwierdzenie, że organ tę odpowiedzialność ponosi bądź że jej nie ponosi.

Przykładowo, nieprawidłowe działanie lekarza orzecznika, jak i komisji lekarskiej, wyrażające się w nietrafnym orzeczeniu o zdolności do pracy jest okolicznością, za którą Zakład Ubezpieczeń Społecznych ponosi odpowiedzialność skutkującą koniecznością wypłaty odsetek, skoro jedynie z tej przyczyny doszło do opóźnienia w przyznaniu świadczenia w należnej ubezpieczonemu wysokości.

Jeżeli w sentencji wyroku brak będzie stwierdzenia o odpowiedzialności organu rentowego, stronie przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku w tym zakresie. Wniosek o uzupełnienie wyroku należy złożyć nieprzekraczalnym terminie dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku. Jeśli strona wniosku tego nie złożyła, może w osobnym trybie dochodzić odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia – czyli może złożyć w organie rentowym wniosek o wypłatę odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia, a jeśli organ rentowy wyda decyzję odmowną – wnieść odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych, domagając się zmiany zaskarżonej decyzji i zasądzenie należnych odsetek.