Osoba, która pobrała nienależnie świadczenia rodzinne ma obowiązek ich zwrotu. W takim przypadku wójt, burmistrz, bądź prezydent miasta, który przyznał świadczenie wyda decyzję administracyjną stwierdzającą, że otrzymane świadczenia są nienależnie pobrane, a następnie kolejną - nakazującą ich zwrot. Warto wiedzieć, że może żądać zwrotu świadczenia, ale pod pewnymi ustawowo określonymi warunkami. Warto też wiedzieć, iż przysługuje nam prawo odwołania.

Kiedy mamy do czynienia z nienależnie pobranym świadczeniem rodzinnym?

1. Wystąpiły okoliczności powodujące ustanie, zawieszenie prawa do świadczeń rodzinnych albo wstrzymanie ich wypłaty. Na przykład: osoba uzyskująca świadczenie nie zgłosiła, iż w jej sytuacji życiowej nastąpiła zmiana (np. wzrost dochodów), która powoduje brak uprawnienia do świadczeń. I stało się to pomimo prawidłowego pouczenia odbiorcy świadczenia o obowiązku poinformowania o tej zmianie.
2. Świadczenie zostało przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu przyznającego świadczenie.
   Należy pamiętać, że pobieranie świadczenia na podstawie oszustwa jest przestępstwem zagrożonym karą pozbawienia wolności.
3. Świadczenie zostało przyznane na podstawie decyzji, której następnie stwierdzono nieważność z powodu wydania jej bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa.
4. Ostatni przypadek nienależnych świadczeń wynika ze stosowania przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, za okres od dnia, w którym osoba stała się uprawniona do świadczeń w innym kraju unijnym, do dnia wydania decyzji uchylającej świadczenie.

Brak należytego pouczenia jako podstawa odwołania

Pouczenie nie może być uznane za prawidłowe, gdy przytacza sam przepis ustawy, bez jego wyjaśnienia. Powinno być jasne i czytelne, musi odnosić się do indywidualnej sytuacji pobierającego świadczenie, a nie zawierać jedynie zasady ogólne. Co więcej powinno uwzględniać, że otrzymujący świadczenie może mieć ograniczoną możliwość rozumienia treści (osoba w podeszłym wieku, osoba niepełnosprawna), dlatego użyte w nim zwroty powinny być zrozumiałe dla adresata tak, aby mógł je uwzględnić w ocenie własnej sytuacji.

Brak prawidłowego pouczenia jest podstawą do odwołania od decyzji w sprawie świadczeń nienależnie pobranych.

W odwołaniu warto powołać się na utrwalone orzecznictwo sądów administracyjnych, np. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia z dnia 18 kwietnia 2013 r., sygn. akt I OSK 1701/12 wskazał, że:

skuteczne pouczenie, o którym mowa w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych, to tylko takie pouczenie, które było sformułowane i przedstawione konkretnemu adresatowi w taki sposób, że – zgodnie z zasadami racjonalności i doświadczenia życiowego – można przyjąć, iż ów adresat miał świadomość pobierania przez pewien czas nienależnego świadczenia. (…) Ponieważ prawidłowe pouczenie stanowi warunek sine qua non żądania zwrotu nienależnie zrealizowanych kwot zasiłku, uznać należy, że brak prawidłowego pouczenia powoduje, że świadczeniobiorca nie ma obowiązku zwrotu pobranych kwot, choćby nawet z innych źródeł mógł powziąć wiadomość o tychże okolicznościach. Jak podkreślił Naczelny Sąd Administracyjny, celem pouczenia nie jest bowiem tylko wyczerpujące wyjaśnienie sytuacji prawnej i faktycznej zainteresowanego, lecz pouczenie o konsekwencjach prawnych niezastosowania się świadczeniobiorcy do dyspozycji normy prawnej. Dlatego też pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie w przyszłości spowoduje brak prawa do świadczeń musi odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, a nie zawierać jedynie normy ogólne, nie odnoszące się w danym momencie w ogóle do konkretnej sytuacji świadczeniobiorcy. (wyrok dostępny w internetowym zbiorze orzeczeń sądów administracyjnych)

Co w sytuacji otrzymania decyzji stwierdzającej, iż wypłacone świadczenia są nienależnie pobrane?

Odwołanie

Jeśli nie zgadzamy się z treścią decyzji możemy złożyć od niej odwołanie, zgodnie z pouczeniem w terminie 14 dni do Samorządowego Kolegium Odwoławczego. Od decyzji Kolegium przysługuje skarga do sądu administracyjnego, należy ją złożyć zachowując termin 30 dniowy.

Kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją zostaną potrącone wraz z ustawowymi odsetkami z bieżąco przysługujących świadczeń. W przypadku, gdy nie jest pobierane bieżące świadczenie, dojdzie do egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat, od dnia uprawomocnienia się decyzji nakazującej ich zwrot. Bieg terminu przedawnienia przerywają: odroczenie terminu płatności, rozłożenie spłaty na raty, każda inna czynność zmierzająca do ściągnięcia zobowiązania, jeśli dłużnik został o tej czynności zawiadomiony.

Zgodnie z przepisami, decyzji o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych nie wydaje się, jeżeli od czasu ich pobrania upłynęło więcej niż 10 lat.

Wniosek o umorzenie

Przepisy umożliwiają wystąpienie z wnioskiem o umorzenie kwoty należności wraz z ustawowymi odsetkami w całości lub części, rozłożenie na raty lub odroczenie terminu płatności. Wnioskodawca powinien odpowiednio uzasadnić swój wniosek, powołując się na „szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny”. Przepisy ustawy nie określają katalogu przypadków uprawniających do ubiegania się o umorzenie długu. Może to być np. zdarzenie losowe lub trudna sytuacja materialna rodziny spowodowana chorobą w rodzinie i związanymi z tym zwiększonymi wydatkami na zakup leków. Decyzja administracyjna ma charakter uznaniowy. To oznacza, że organ może, ale nie musi przychylić się do wniosku dłużnika. Jeśli jednak jesteśmy przekonani, że decyzja odmawiająca umorzenia jest dla nas krzywdząca, należy się od niej odwołać.  

Z praktyki Ośrodka Poradnictwa SPES

Dzięki pomocy prawnej udzielonej przez SPES Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach wydał wyrok uchylający decyzje Prezydenta Miasta Rybnika i Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Katowicach wadliwie stwierdzające, iż wypłacony zasiłek pielęgnacyjny jest świadczeniem nienależnie pobranym. Zgodnie z wyrokiem treść decyzji administracyjnej powinna być zrozumiała dla osoby niepełnosprawnej, co wymaga dochowania szczególnej staranności ze strony urzędników.

Należyta staranność powinna polegać na takim zindywidualizowaniu treści, by była ona dostosowana do możliwości jej zrozumienia przez odbiorcę. Pouczenie powinno uwzględniać konkretną sytuację życiową, np. stan zdrowia, specyfikę niepełnosprawności. W tej sprawie decyzja dotyczyła osoby niesłyszącej, która od najmłodszych lat swojego życia wymagała stałej pomocy innych osób, miała znaczne problemy w codziennym funkcjonowaniu i komunikacji społecznej, ograniczenia w postrzeganiu realnej rzeczywistości oraz trudności w rozumieniu tekstu pisanego (język polski jest dla niej językiem obcym szczególnie w formie pisanej). W ocenie Sądu w tym przypadku treść pouczenia powinna być informacją podaną wprost, bez konieczności wnioskowania, domyślania się jakie sytuacje są niedopuszczalne. Należało w nim wyjaśnić, że pobieranie zasiłku pielęgnacyjnego nie może mieć miejsca w sytuacji uzyskania dodatku pielęgnacyjnego.

Osoby zainteresowane szczegółami tej sprawy mogą o niej przeczytać na stronie Programu Pomocy Prawnej.